pandemiden kesin çıkışın yolu olarak görülen aşı, eşi benzeri görülmemiş kamu ve özel sektör ortaklıkları yarattı. abd bu konuda osurup osurup ipe dizme şampiyonu oldu denebilir. önce dünya sağlık örgütünden fiilen çıktılar, ardından da bill gates'in kendisi gibi dolar milyarderi aşı vakıfları ve dünya sağlık örgütüyle 2 milyar doz aşının dünyaya dağıtımı konusunda birlikte çalışan aşı üreticisi firmaları toplamda yüz milyarlarca dolar kadar fonladılar. teoride dsö'den çıkmış gibi görünüp, pratikte bütün kontrolü bill gates'in ve dsö'nün 3 has adamı anthony fauci, deborah birx ve moncef slaoui'ye verdiler.

önce abd'yi ve sonra da gezegeni sars-cov-2'den kurtaracak operasyona da operation warp speed adını koydular. bu operasyon, sağlık ve insan hizmetleri ve alt kuruluşları, tarım, enerji ve gaziler işleri ve özel sektör dahil olmak üzere birçok abd federal hükümet departmanının aşı ve adjuvan üreten firmalarla bir işbirliği. potansiyel covid-19 aşısı üreten tam 18 tane biyoteknoloji firması abd hükümetinden trilyon dolara varan fon aldı.

hiv aşısı denemeler ağı (hvtn), hiv önleme denemeler ağı (hptn) , bulaşıcı hastalıklar klinik araştırma konsorsiyumu (ıdcrc) ve aids klinik araştırmalar grubu, ulusal alerji ve bulaşıcı hastalıklar enstitüsü (nıaıd) tarafından finanse klinik çalışma ağında birleşti. bu konsorsiyumun başında karar verici olarak görünen kişi abd başkanı donald trump'ın bizzat kendisi olsa da, anthony fauci ve deborah birx önlerine getirilen 100'e yakın geleceği olan aşı çalışmasının içinden nedense çabucak ve hiç tereddüt etmeden moderna biyoteknoloji firmasının aşısı olan mrna 1273'ü seçti. daha önce denenmemiş, hiçbir lisanslı aşıya sahip olmayan ve insanlar üzerinde kötü sonuçlar doğurabilecek büyük bir soru işaretinden ibaret olan haberci rna tabanlı bu aşı türü , şu anda aşı adaylarının arasında en büyük şampiyonluk adayı. hakkında o kadar bol soru işareti ve tereddüt olmasına rağmen başından beri neden en önemli aşı adayının bu çalışma olduğunu halâ bilmiyorum.

bir yandan da çin ve rusya merkezli iki aşı, 3. faz denemelerine başlamadan onay duyurularını yaptı ama küresel çapta eleştiriler yoğun olunca, çevirdiler gazı yanmasın diye ve aşılara "acil kullanım izni" verildiğini açıklayarak 3. faz denemelerine devam edeceklerini açıkladılar. aşılarından emin olsalardı, bu tornistanı yapmazlardı. yazının ilerleyen aşamalarında sputnik ve cansino aşılarına tekrar değineceğim.

şu an itibari ile fare, maymun, gelincik gibi hayvanlar üzerinde yapılan preklinik test aşamasını tamamlamış 89 aşı çalışması var. birinci faz test aşamasını halletmiş 23 değişik aşı çalışması var. ikinci faz test aşamasını yapan ve yapmakta olan aşı çalışması sayısı ise 14. üçüncü faz aşamasında kulaç atan 9 adet aşı çalışması var ki, bunların içinden onay alanlar üretim aşamasına geçecekler.

daha önce de belirttiğimiz çin'li cansino ve rus sputnik v aşıları erken onaylandılar ve sınırlı kullanım ile sadece sağlık çalışanları ile ordu mensuplarına uygulanıyorlar.

genetik aşılar

moderna biyoyeknoloji firması, amerikan ulusal sağlık enstitüsü nih , bill gates merkezli aşı vakıf ve organizasyonları gibi birçok yapının bir arada bulunduğu mrna 1273 aşısı 3. faz denemelerini yapıyor. ağustos başında amerikan hükümetinden 1.5 milyar dolar ek fon kaptılar. şu an 30 bin kişi üzerinde 3.faz denemelerine devam ediyorlar. neredeyse aşıyı açıklayacaklar, lakin temmuz ayında ellerindeki bazı aşı teknolojileri ile ilgili patent anlaşmazlığı davalarını kaybettiler ve yumurta göte gelip dübüre dayanmışken patent talep başvurularını yeniden yapıyorlar. amerikan savunma bakanlığı'nın konu ile ilgili soruşturması başladı ve yakında bu konu ile ilgili çokça yolsuzluk haberi gelebilir.

sahibinin giresun'lu bir türk asıllı bilim adamı olduğu alman biontech , amerika'lı pfizer ve çin şirketi fosun pharma bir diğer mrna aşı adayını geliştiriyor. ikinci ve üçüncü fazları kombine ederek ilerlemeyi seçen konsorsiyumun ürettiği aşının ismi bnt162b2. dahası var, ülkemizde de 9 merkezde toplam 7200 kişi bu aşının 2-3. faz deneği olarak kaydedildi ve kaydedilmeye devam ediliyor. bu denemeler türkiye'nin yanı sıra abd , brezilya, arjantin ve almanya gibi ülkelerde de yapiliyor. trump yönetimi, bu konsorsiyumun aşısı ile ilgili 100 milyon doz için 2 milyar dolarlık ve ekstra 500 milyon doz daha satın alma opsiyonu sözleşmesi imzaladı. japonya'da bu aşı ile ilgili 120 milyon doz için bir sözleşme imzaladı. ciddi adaylardan birisi olarak genel kabul görüyor.

hindistan menşeli zydus cadila , curevac , imperial college london , japon şirket takara, california merkezli arcturus, amerikan inovio, koreli genexine, çin askeri tıp bilimleri akademisi, sanofi - translatebio firma-kurum-ortaklıkları da genetik aşı peşinde koşan ve halen 1. ve 2. fazlar üzerinde çalışan diğer aşı projeleri. güvenli ve etkili bir mrna aşısı üretilip dağıtılarak dünyayı kurtaracak mı ya da bu aşılarla aşılanan-aşılanacak olan insanlar genetiği değiştirilmiş birer hıyara mı dönüşecek? bakacağız, yaşayacağı ve göreceğiz!

viral vektör aşıları

çinli cansino biologics şirketi , ülkenin askeri tıp bilimleri akademisi biyoloji enstitüsü ile ortaklaşa, ad5 adlı bir adenovirüse dayalı bir aşı geliştirdi . mayıs ayında, faz 1 güvenlik denemesinden umut verici sonuçlar yayınladılar ve ardından temmuz ayında yapılan faz 2 denemelerinin aşının güçlü bir bağışıklık tepkisi ürettiğini gösterdiğini belirttiler. çin ordusu, eşi görülmemiş bir hareketle, aşıyı 25 haziran'dan itibaren bir yıl süreyle "özel olarak ihtiyaç duyulan ilaç" olarak onayladı. cansino, aşılamanın askerler için zorunlu mu yoksa isteğe bağlı mı olacağını söylemedi. sence çin hükümeti, çin ordusunun askerlerini zorla aşılıyor mudur? ayrıca belirtelim, suudi sağlık bakanlığının 9 ağustos tarihinde açıkladığı duyuruya göre, bu aşı suudi arabistan'da 3. faz denemeleri yürütecek. aynı zamanda pakistan da cansino-bio'nun 3.faz deneme üslerinden bir diğeri oldu.

hemen hemen hepimizin bildiği, rusya'nın s400'lerden sonraki medar-ı iftiharı olan sputnik aşısı da erken kullanım onayına sahip. putin kızının bile bu aşı ile şimdiden aşılandığını söyledi. bu aşı şimdilik sağlık çalışanlarına uygulanıyor. diğer tüm aşı üreticileri için üretim ve deneme cenneti olarak görülen brezilya'nın parana eyaleti de üretim üslerinden biri olarak seçildi ve amaç yıl sonuna kadar öncelikle rusya'nın aşılanmaya başlanması.

viral vektör aşısı deneyen diğer bir konsorsiyum da oxford ve astrazeneca grubunun chadox1 isimli aşısı. hem ingiltere'nin, hem de abd'nin yaklaşık 5 milyar dolar desteğini alan bu aşı çalışması, maymunlarda etkili olan bir tür adenovirüse dayanıyor. aşı şu anda ingiltere ve hindistan'da kombine edilmiş faz 2/3 denemelerinde ve brezilya, güney afrika ve amerika birleşik devletleri'nde faz 3 denemelerinde bulunuyor . ciddi adaylardan birisi olarak bu aşıyı da sayabiliriz. zira, ortada onay monay yokken, hindistan serum enstitüsü bu aşıdan şimdiden 100 milyon dozdan fazla üretti. ağustos ayında avrupa birliği , denemelerin olumlu sonuç vermesi durumunda bu aşıdan ilk aşamada 400 milyon doz satın almak için bir anlaşmaya vardı.

on yıl önce, boston'daki beth israel deaconess tıp merkezi'ndeki araştırmacılar, adenovirus 26 veya kısaca ad26 adlı bir virüsten aşı yapmak için bir yöntem geliştirdiler . johnson & johnson , ebola ve ad26 ile diğer bazı hastalıklar için aşılar geliştirdi ve şimdi de bunları koronavirüs için geliştirmeye başladı. mart ayında , üretime geçişlerini desteklemek için birleşik devletler hükümetinden 456 milyon dolar aldılar.

aşının, öncelikle insanlarla genetiği %96 benzeşen maymunlar üzerinde yapılan deneylerde koruma sağladığını açıkladı. johnson & johnson, faz 1/2 denemelerini temmuz ayında başlattı ve eylül ayında latin amerika'da 60.000 katılımcıyla bir faz 3 denemesi başlatacak . aşı onay alırsa, birleşik devletler hükümeti kendilerine 1 milyar dolar daha ödemeyi kabul etti.

protein bazlı aşılar

bu aşılar bağışıklık tepkisini tetiklemek için bir koronavirüs proteini veya bir protein parçası kullanan aşılardır.

hali hazırda 3. faz çalışmasına ulaşan bir aday olmasa da , çinli şirket anhui zhifei longcom , maryland merkezli novavax, havana purosundan sonra "havana covid-19 aşısı " üretmeye başlayan küba , bektop, clover biopharmaceuticals , avustralyalı vaxine şirketi, kısmen sigara üreticisi philip morris tarafından finanse edilen tütün aşısı, avustralya queensland üniversitesi aşısı, british american tobacco'nun tütün aşısı, tayvan merkezli aşı üreticisi medigen, yine tayvan merkezli adimmune , sichuan üniversitesi batı çin hastanesi gibi birçok protein bazlı aşı çalışması, harıl harıl aşı geliştirme gayretlerine devam ediyor.

hepsinden ziyade, en dikkat çekici aşı geliştirme projesi gelişmesi kuzey kore'den geldi. kim reis "ben de varım" dedi ve 18 temmuz'da, kuzey kore devlet bilim ve teknoloji komisyonu resmi web sitesinde, koronavirüs spike proteininin bir kısmına dayanan bir aşı üzerinde klinik denemelere başladıklarını duyurdu. izole edilmiş bu diktatörlüğün iddiasının ne kadar gerçekçi olduğunu bağımsız olarak belirlemek zor tabi. komisyon, aşıyı hayvanlar üzerinde test ettiğini iddia etti, ancak veri sağlamadı. dahası, "kuzey kore'de covid-19 vakası olmadığı için" etkinlik denemelerinin başka bir ülkede yapılması gerektiğini belirtti. bu gelişme, uluslararası bilim çevrelerinde "ehe, ehi , ahaha" şeklinde gülüşmelere sebep oldu ve bir süreliğine bilim dünyasına kahkaha atmaktan kaynaklı mutluluk hormonları zerk olundu.

tüm virüs aşıları

bunlar, bağışıklık tepkisini tetiklemek için zayıflatılmış veya inaktive edilmiş virüsü kullanan aşılardır.

bu tür aşı çalışmalarından en dikkat çekici olanı şüphesiz ki trump'ın virüsün oradan kaza ile sızdığını iddia ettiği ve benim de hiç yabana atmadığım bu iddianın odağındaki kurum olan "wuhan enstisüsü"'nün ürettiği aşı. deneklerin ateş ve diğer bazı yan etkileri yaşadıklarının görüldüğü ikinci fazdan sonra, 3. faz denemelerine başlandı ve aşı aynı zamanda birleşik arap emirlikleri , peru ve fas'ta da deneniyor. yetkililer aşının 2020'nin sonuna kadar potansiyel olarak halkın kullanımına hazır olacağını söylediler.

bir diğer dikkat çekici aşı çalışması da sinovac'tan. özel çinli şirket sinovac biotech , coronavac adlı inaktif bir aşıyı test ediyor. haziran ayında şirket, 743 gönüllü üzerinde yapılan faz 1/2 denemelerinin ciddi bir yan etki bulmadığını ve bir bağışıklık tepkisi ürettiğini duyurdu. sinovac daha sonra temmuz ayında brezilya'da ve ertesi ay endonezya'da bir faz 3 denemesi başlattı . ağustos ayında sinovac, endonezya'ya 40 milyon doz aşı tedariği için anlaştı.

aktif preklinik geliştirmede olan diğer tam virüs aşıları arasından rusya bilimler akademisi merkezi'nden, codagenix, ıntravacc, israil biyolojik araştırma enstitüsü, ku leuven, meissa aşıları, mount sinai'deki icahn tıp okulu, ispanya ulusal biyoteknoloji merkezi ve ispanya ulusal araştırma konseyi, tonix ilaçları, hong kong üniversitesi, pittsburgh üniversitesi, valneva, vivaldi biosciences, washington üniversitesi, batı üniversitesi sayılabilir.

yeniden tasarlanan aşılar

bu aşılar hâli hazırda başka hastalıklar için kullanılan ve şimdi de sars-cov-2 ile mücadele için tekrar elden geçirilen aşılardır. aralarındaki en dikkat çekicisi ise avustralya'da üretilen bacillus calmette-guerin aşısı.

ayrıca, yeniden amaca uygun hale getirilen diğer aşılar için aşağıdaki kurum ve kuruluşlar tarafından yürütülen klinik denemeler devam etmektedir:

bandim sağlık projesi, hopitaux de paris, louisiana eyalet üniversitesi sağlık bilimleri merkezi new orleans, texas a&m üniversitesi, baylor tıp fakültesi, md anderson kanser merkezi, cedars-sinai tıp merkezi ve harvard üniversitesi; hindistan ulusal tüberküloz araştırma enstitüsü; umc utrecht ve radboud üniversitesi; campinas üniversitesi; üniversite sağlık ağı, hindistan serum enstitüsü, max planck enfeksiyon biyolojisi enstitüsü ve verity ilaçları; oklahoma tıbbi araştırma vakfı ve oklahoma üniversitesi; vakzine projekt yönetimi.

dilerim ki virüs size hiç bulaşmasın... şimdilik sağlıcakla kalın.

Yeni Koronavirüs, Yarasalardan İnsanlara Nasıl Geçti?