orta asya'da kök börü/gök kurt, kaşkır, asena, aşina, çine, börteçine vs. adlarıyla karşımıza çıkan kurt, bütün türk boylarının (ve dahi moğol boylarının) ortak ongonu diyebileceğimiz kutlu bir hayvandır.

(ongon: eski türklerde bir ruhu barındırdığına ya da temsil ettiğine inanılan bir çeşit put.)

bir de bir çeşit kurt adam olan erbörü vardır ki şimdilik konumuzla alakası yok hatta bir de mankurt var ki onunla işimiz hiç olmaz...

türklerde kurt yüce bir ülkünün ve dünya görüşünün sembolüdür

cesareti, doğru yolu, savaş ruhunu, özgürlüğü, hızı, doğayı temsil eder. bazı türk ve moğol boyları, soylarının bu kutlu varlıktan türediğine inanırlar.

altay ve sibirya türklerinin efsanelerinde kurt donuna giren yiğit motifi vardır ve kurtlar genelde erkektir (göktürklerde dişi).

şimdi mesela göktürk mitolojisinde insanla kurt birleşerek türk milletini meydana getirmiştir (aşina kabilesi) ki moğol efsanelerinde de benzerleri görülür.

(bu kurtla birleşme/çiftleşme olayıyla ilgili fazla bilgiye ulaşamadım, türk mitolojisinde kabulgan adı verilen bir şekil değiştirme olayı var fakat o şekilde mi oluyor yoksa bildiğin kurt şeklinde mi oluyor bilmiyorum, neticede mitoloji, çok da mantık aramamak lazım, yunan mitolojisine bakarsak neler var neler, uranos'un kesilip denize atılan cinsel organından afrodit doğar mesela bak afrodit'in oğlu priapos'un kalıcı ereksiyonunun nedeni de buydu belki...neyse, biz konumuza dönelim, bir ara da yunan mitolojisinden bahsederiz)
neticede en fazla kabul gören görüş kurt donuna giren ulu bir ruh olduğu yönünde.

gene göktürklerde bayrakların ve tuğların üzerinde görürüz kurdu. (kurt başlı sancak, türklerde kağanlık sembolüdür) bu arada elle yapılan bozkurt ya da kurtbaşı dediğimiz işaretin de hunlara kadar giden tarihi vardır.

bozkurt'un boz rengi gridir ve en az elli tonu vardır. (hayır, o aklınıza gelen değil) bizim bozkurtumuzun grisi ise, mavi-gridir yani tam olarak gök rengidir (gök tanrı'nın rengi ve sembolü).

mitolojide, efsanelerde hatta masallarda geçen kurt motiflerine genel olarak şöyle bir göz atarsak

orta asya baksı dualarında altı ağızlı gök börü ve kurt kürkü deyimleri, ad koyan kurtlar, dede korkut hikayeleri'nde 'kurt yüzü mübarektir' ifadesi, manas için söylenen kurt gözlü boz bıyıklı betimlemesi, tuman han'ın kurtların dilinden anlaması, başkurt türklerinde at yeleli gök börü ifadesi, gene pek çok türk efsanesinde kurtların yiğitlerin yardımcısı rolünde olması ilk aklıma gelenler.

mesela tuba türklerine ait bir metinde şöyle der:

"yücelerdeki tanrıdan emir getirenim! tanrımın yakını (kayırazı) gök börü erenim kayra han!
ağzını burnunu yalayan bozkurdum!" 

bu metinde kurt tanrı'nın habercisidir. ayrıca tuba türklerinin kam dualarında bozkurta hitap edilir ve şaman davullarında da kurt resmi vardır.

bugün göktürklerden bize ulaşan her iki destanda da (bozkurt ve ergenekon) kurt motifi ön plandadır.

ergenekon destanı'nda ergenekon'dan çıkmak için kurdu takip ederler (en bilinen ve kabul gören şekli bu olmasına rağmen farklı varyasyonları da vardır. mesela bazı anlatılarda kurdun yerini geyik alır, bazılarında ise dağı eriten demircinin adı börteçinedir.)
"sonra gök yeleli bir bozkurt çıktı ortaya; nereden geldiği bilinmeyen. bozkurt geldi, türkün önünde dikildi, durdu. herkes anladı ki yolu o gösterecek. bozkurt yürüdü; ardından da türk milleti. ve türkler, bozkurt'un önderliğinde, o kutsal yılın, kutsal ayının, kutsal gününde ergenekon'dan çıktılar." (ergenekon destanı)

aynı olay başkurt efsanesinde de benzer şekilde görülür. başkurtlar da bir kurdu izleyerek ormanlık ve güzel bir yere varıp orada yaşarlar.

bozkurt ve türeyiş destanları pek çok konuda ortak özellikler taşırlar. türkler bozkurt destanı’nında dişi bir kurttan, türeyiş destanı’nında ise erkek kurttan çoğalırlar. (tabgaç türklerinde (tabgaçlar) de çok benzer bir efsane vardır.)

"bütün boyun düşmanlar tarafından yok edildiği bir baskın sonrası tek bir erkek çocuk elleri ve ayakları kesilerek sağ bırakılır. bu çocuk dişi bir kurt tarafından iyileştirilir, beslenir, büyütülür. aradan yıllar geçer, çocuk büyür (arada daha bir sürü şey oluyor) sağ kalan bu genç ile dişi kurdun on tane oğlu olur. her oğul kendi boyunu kurar. bunlardan biri olan asena içlerinde en yiğit olanıdır. bu yüzden türk hakanı o olur. soyunu unutmaz, tepesinde bir kurt başı olan tuğ her zaman çadırının önünde dikili olur..." (bozkurt destanı)

oğuz kağan destanı’nında ise, oğuz gök ve yerden gelen kutsal kızlarla evlenir, kurt ise yol gösterici figür olarak karşımıza çıkar. oğuz kağan destanında çokça kullanılan kurt motifi öncelikle yiğitliği temsil eder. cesaret verir askerlere. 

“alpler olun savaşta, bozkurt gibi uluyan!"

onun göründüğü yerler fethedilir:

"gök yeleli, gök tüylü, göründü kutsal bozkurt,
hint, tangut illeri de, oldu oğuz’a bir yurt."

yol gösterir. kurdun yürüdüğü yöne yürünür (çünkü kurdun yürüdüğü tarafta zafer vardır)
hatta durduğu yerde de durulur:

"gök tüylü gök yeleli, bozkurt kaybolmuş idi,
oğuz bunu görünce, o yerde durmuş idi.
anladı ki bu yerde, otağı kurmak gerek,
tarlasız, çorak yerde, düşmanı vurmak gerek!"
bu arada oğuz destanı'nda kurdun mavimsi bir ışıkla görünmesi de gökselliğini simgeler.

türk mitolojisinde, büyük ayı takımyıldızı yedi kurttan oluşur

["hey tutun şu kısrağa, durmayın yakalayın!” kara-kula, yedi kurduna bu emri verdikten sonra evine döner. yedi kurt da, kısrağı yakalamak için, göklerde döner dururlar.] (türk mitolojisine göre küçük ayı iki at, büyük ayı ise onları kovalayan yedi kurttu)
(kara atlı han adlı bir türk masalı)

pek çok türk boyunun kurdun soyundan geldiğine inanıldığı gibi (kurt ana ya da kurt ata) türklerin ilk atası olarak kabul edilen bulca han da kurt sütü içer. zoomorfik bir figür olan kurt ata kurt kılığına girebilen bir tanrı'dır.

"tanrı kuvvet verdiği için, babam kağanın askeri kurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi imiş."
bilge kağan yazıtı doğu yüzü

kurt motifi sadece bizde değil başka mitolojilerde de önemlidir

aklıma ilk gelenler iskandinav mitolojisinin dev kurdu fenris ile romalıların meşhur romus ve romulus efsanesinde nehre bırakılan ikizleri kurtarıp emziren bir dişi kurt.

son olarak günümüze kadar ulaşan, orta asya ve anadolu'nun pek çok bölgesinde önemini yitirmemiş olan kurt motifinin hem geleneklere yansıması (kurt derisinin ve kurt dişinin uğuru ve koruyuculuğu gibi) hem de toponomiye olan etkisi ortada.

umarım bozkurt, atatürk dönemindeki önemini geri kazanır ve somut olmayan kültürel miras listesinde ayrı bir maddesi olur...

okuma yapılan ve faydalanılan kaynaklar:
bahaeddin ögel - türk mitolojisi

Atatürk'ün İç ve Dış Basında Türklüğün Simgelerinden Bozkurt ile Özdeşleştirilmesi