Dünya Ülkelerinin Para Birimlerinin İsimleri Nereden Geliyor?
türk para biriminin isim babası italyan liretidir. zaten her ne kadar biz ona liret desek de türkiye dışına çıktığımızda genellikle lira deniyor. bizim paramıza isim babalığı yapan bu para biriminin adı da bir ağırlık birimi olan libreden geliyor. hani ingiliz sistemini kullanan ülkelerde ağırlık bilmemkaç lbs. diye yazılır ya? işte oradaki lbs "libre pounds" demek. bu bağlamda ingiliz parası olan pound'un adı da aynı yerden geliyor. peki ya sterlin ne ayak?
günümüzde "fiat money" tabir ettiğimiz, değeri yapıldığı madene göre olmayıp da salt üstüne basılan sayıya göre belirlenen paraları kullanıyoruz. türkiye'de, ingiltere'de, burkina faso'da, her yerde. ancak bu furya başlamadan önce paralar değerli metallere basılıp değeri de buna göre belirlenirmiş. "sterling silver" da türkçe'ye "som gümüş" olarak çevrilen kaliteli bir gümüş türü ve eski dönemlerde bu gümüşün üstüne basılan paraya da gümüşün adı veriliyor. ancak eski dönemlerde takas sistemi mevcut, nakit para ancak büyük çaplı ticaret işlerinde kullanılıyor. bu nedenle bu para biriminin kullanıldığı birçok ticari işlemde ciddi bir ağırlıkta sterlin dönüyor, yani "pounds of sterling". işte bu söylem zamanla basitleşerek yerini pound sterling'e, hatta sıklıkla yalnızca pound'a bırakıyor.
ingilizlerin günümüzde kullandığı küçük para birimi olan penny'nin kökeniyse çok net bilinmiyor, ancak "fenik" diyip geçtiğimiz için ilk anda göremememize karşın alman küçük parası "pfennig" ile aynı kökten geliyor. şu ana kadar yapılabilen en mantıklı açıklama günümüzde "rehin bırakmak" ve "piyon" anlamlarına gelen pawn sözcüğünün eski hâlinin bu paraya adını vermiş olması. "önden giden" anlamında piyon, ya da bir şey rehin bırakıldığında verilen düşük para yüzünden paraya bu ad verilmiş olabilir. ingilizlerin paralarında ondalık sistemi kullanmaya başlamadan önce kullandığı şilin (shilling) ise kalkan anlamına gelen shield sözcüğüyle aynı kökten geliyor. euro'dan önce avusturya'nın para biriminin de adı (schilling) buydu. kalkan anlamına gelen bir başka para da portekiz parası esküdo.
avusturya'ya gitmişken çok uzaklaşmadan bir de almanya'ya bakalım. mark'ın öyküsü ne yazık ki pek ilginç değil, mark da aynı libre pound gibi bir ağırlık ölçüsü birimi. finlandiya'nın euro öncesi para birimi olan markka da aynı kökten geliyor.
isveç, norveç, danimarka, izlanda, çek cumhuriyeti ve slovakya (sk şu anda euro kullanıyor) paralarına "taç" diyor. ülkeden ülkeye krona, krone, koruna gibi değişen adları var, ancak hepsinin anlamı aynı. estonya da euro'ya geçene kadar kroon adlı bir para birimi kullanmıştı. diğer baltık ülkelerinin para birimlerinin adlarıysa ülkelerin adından türetilmiş, latvija --> lat, lietuva --> litas (tekili litas, çoğulu litai).
gelelim dünyada en çok kullanılan para birimi adına: dolar. bu para birimi adını bir zamanlar onun şimdi olduğu kadar popüler bir para birimi olan thaler'den alıyor. thaler orta avrupa'da ortaya çıkıp değişik ülkeler tarafından basılan bir gümüş para ve avrupa çapında 400 yıl boyunca kullanılmış. dolar'a adını veren thaler'in adı da bir yerden geliyor elbet. paranın ilk basıldığı yer bohemya krallığı'nda "joachimsthal" adlı bir yer, yani joachim vadisi. paranın adı da aslında "joachimsthaler". kısaltılarak thaler olmuş. bu bağlamda thaler kısaca "vadili" anlamına geliyor. dolar'ın ve euro'nun küçüğü olan cent ise herhalde bu yazının baltık ülkelerinden sonra en sıkıcı kısmı: para yüze bölündüğü için latince yüz anlamına gelen cent sözcüğü küçük paraya ad olarak verilmiş. bu arada adını thaler'den alan bir başka para birimi de slovenya'nın euro öncesi para birimi olan tolar.
slovenya'ya gelmişken sınırı geçip hırvatistan'a bakıyoruz. hırvat para birimi kuna, kürkü için avlanan vizon hayvanının çok yakın akrabası olan bir tür sansarın adından geliyor. kürk kültürünün oldukça gelişmiş bir ülke olduğu ve çinçilla hayvanının ana yurduna binlerce km uzakta olmasına karşın dünyanın sayılı çinçilla kürkü üreticilerinden olan hırvatistan'da para birimine bir hayvanın adını vermesinin açıklaması da tam olarak bu: bu sansarın kürkü adriyatik kıyılarında eskiden para yerine kullanılırmış.
biraz daha gidiyoruz, sırbistan, makedonya.. bu ülkelerin para birimi dinar, bazı ortadoğu ülkelerinde de kullanılan bir para birimi. adının kaynağıysa bilinen en eski para birimlerinden olan denarius adlı altın para. peki onun adı nereden geliyor? "onlu" anlamına gelen desi-/deka- kökünü bilirsiniz. buradaki "de-" aynı kapıya çıkıyor. denarius, tarihte on küçük parçaya bölünen ilk para birimi. işte tam burada bir parantez açsak karşıki dağlar yıkılır. önce hafif dozda verelim: ingilizce'deki "ten" sözcüğü de buradan geliyor. şimdi de esas bomba: para birimi adı olmasa da doğrudan "para" anlamına gelen ispanyolca'daki dinero, italyanca'daki denaro ve portekizce'de dinheiro sözcükleri de tam olarak buradan geliyor!
ispanyolca demişken, birçok ispanyolca konuşan ülkenin para biriminin adı olan peso ispanyolca ağırlık demek. birim falan da değil, yalnızca ağırlık. euro öncesi ispanyol para birimi olan peseta'nınsa buradan geldiğini sanırsanız yanılırsınız, çünkü katalanca parça anlamına gelen "pesa" sözcüğününün diminütifinden türetilmiş. yani bir bakıma bizimle aynı mantık, çünkü "para" sözcüğü de küçük parça anlamına gelen "pâre" sözcüğünden geliyor.
yine popüler bir para birimi adı olan frank ise üstünde kralın resmi olan bir paradan geliyor. bu paranın üstünde kralın resmi varmış ve "francorum rex" yani "frankların kralı" yazıyormuş. para biriminin adı da buradan kalmış.
bulgar parası lev (çoğulu leva) ve romen parası ley (leu diye yazıyorlar) kendi dillerinde aynı anlama geliyor: aslan. bölge ülkelerinden arnavutluk'un para birimi olan lek'in adının kökeni biraz daha ilginç. büyük iskender'in (a'lek'sandır) adının kısaltmasından geliyor. balkanlarda çoğu antik paranın üstünde iskender'in resmi olduğu ve arnavutlar iskender'e kısaca "leka" dediği için paralarının adını da lek koymuşlar.
rus rublesi'nin adı da ilginçlerden. "kesip çıkarmak" anlamındaki "rubiti" sözcüğünden geliyor. çünkü eskiden ruble, kiev rusu'nda kullanılan esas paranın bir parçasıymış. bu paranın adı da grivna, yani o dönemde bölgede kullanılan bir ağırlık ölçü birimi. ukrayna para birimi hryvnia'nın adı da buradan geliyor, zira rusların g diye okuduğu kiril alfabesi karakterini ukraynalılar h diye okuyor. (oleh, serhey, etc.)
komşumuz yunanistan'ın para birimi olan drahmi'yse adını antik yunan'da kullanılan bir ağırlık ölçüsü biriminden alıyor. dirhem'e benzemesiyse rastlantı değil, ikisi bağlantılı.
hollanda para biriminin iki adından biri olan florin, macar parası olan forint'e de adını vermiş. kökeniyse floransa'da basılan bir altın paradan geliyor. modern italyanca'da floransalı "fiorino" (fiorentina --> floransalılar gibi bir şey), ancak o zamanki dilde "florino" deniyormuş.
hollanda para biriminin diğer adı olan gulden ise "altından" anlamına geliyor. ingilizce'deki "golden" sözcüğünün felemenkçe karşılığı. polonyalılarsa paralarına doğrudan altın anlamına gelen "zloty" adını veriyorlar. polonya'yı sona saklamamanın nedeniyse bu değil, biraz daha sevimli bir şey. polonya'nın küçük para birimi olan grosz ve bizim kuruş aynı kökten geliyor. bu da yukarıda bahsi geçen denarius'un bir türü olan "denarius grossus" adlı paradan alıyor. buradaki grossus "kaba" anlamına geliyor, çünkü denarius grossus benzerlerinden kalınlığıyla ayırt edilen bir paraymış. adını almanca grosch'a vermiş, polonyalılar da biz de almanlardan alıp kendi paralarımıza uyarlamışız.
