Hristiyanların Kapsamlı Bilgilerinin Bulunduğu Devasa Arşiv: Vatikan Gizli Arşivleri
17. yüzyılda verilen eski adıyla "archivum secretum vaticanum"; 2019'dan beri ise "archivum apostolicum vaticanum".
burada "secretum", yani "gizli" kelimesi "privatus" kelimesine yakın anlamda kullanılır. yani daha ziyade şahsa özel anlamına gelir. bunun sebebi arşivin doğrudan papa'ya ait, ona "özel" olmasıdır. 2019'da papa francis, muhtemelen "secretum" kelimesinin yarattığı kafa karışıklığını gidermek adına arşivin adını "archivum apostolicum vaticanum" yapar.
erken dönemde katolik kilisesi (4. yüzyıldan itibaren), kendi mirasını korumak adına azizlerle (gesta martyrum), piskoposlarla, kendisine yapılan bağışlarla, diplomatik yazışmalarıyla, yeni kurulan manastır ve kiliselerle ilgili her türlü belgeyi arşivler. ancak bunun için tek bir mekan kullanmaz. örneğin 6. yüzyılda bu belgeler roma'da belirli mekanlara dağıtılmış haldedir. (yine de 13. yüzyıla kadar vatikan arşivi aşırı detaylı değildir. ancak gregoryen reformları ve kilise'nin iyice kurumsallaşmasıyla birlikte belge sayısı artacaktır.)
13. yüzyılda kilise arşivi, farklı papalarla birlikte farklı şehirlere gider. lyon, viterbo, anagni, perugia, assisi ve avignon'u dolaşır. hem bu hareketlilik hem de çeşitli istilalar ve yağmalar sırasında arşivdeki belgelerin bir kısmı yok olur. 15. yüzyılda hala epey dağınık halde olan bu arşiv tek bir mekanda toplanmaya çalışılır. papa dördüncü sixtus 1475 yılında vatikan kütüphanesi'ni kurar ve bunun bazı odalarını "özel*" şeklinde adlandırır.
16. yüzyılda papalar arşivi tek bir mekanda bir araya getirmeye uğraşır fakat büyük oranda başarısız olurlar. yine de papa dördüncü pius, özel bir arşivin gerekliliğini göz önünde bulundurarak apostolik saray'da merkezi bir arşiv kurar. bu proje halefleri tarafından devam ettirilir ve papa sekizinci clemens döneminde archivum arcis sancti angeli (sant'angelo kalesi arşivi) kurulur.
17. yüzyılda, papa beşinci paulus kilise ile alakalı tüm belgelerin vatikan kütüphanesi'ne veya sant'angelo kalesi'ne teslim edilmesi emrini verir. ayrıca, batı bölünmesinden sağ çıkan papa yedinci gregorius’un papalık dönemine ait el yazmalarıyla birlikte, apostolik saray’ın farklı bölümlerinden ve sant’angelo’dan getirilen belgeleri tek bir arşivde birleştirir. papalık fermanları (bullalar) ve mektuplarına ait kayıtlar, defterler ve papa beşinci pius’un papalığına kadar uzanan belge koleksiyonları yeni arşive aktarılır. bu arşiv, pro privata romanorum pontificum commoditate ve ad publicam studiorum utilitatem oluşturulur. yeni arşiv, toplamda üç binden biraz fazla parçadan oluşur ve arşivin en önemli kısmını, papa üçüncü innocentius’tan itibaren tutulan papalık fermanlarının kayıtları (registra vaticana) oluşturur. papa beşinci paulus, bu düzenlemeyle özel arşivi (archivum secretum) vatikan kütüphanesi’nden ayırır ve belirli akademisyenlere sınırlı erişim hakkı tanır.
17. ve 18. yüzyıllarda kilise ile alakalı çeşitli yerlere dağılmış belgeler burada toplanmaya devam eder. 1810'da napolyon, özel arşivi vatikan'dan paris'e taşır. arşiv beş yıl sonra vatikan'a döner fakat taşınma sırasında belgelerin bir kısmı ciddi oranda zarar görür, bir kısmı ise kaybolur. 1881 yılında ise papa on üçüncü leo, özel arşivi araştırma amacıyla tarihçilerin kullanımına açar.
not: arşivin tamamı kullanıma açık değil. hakikaten gizli olan kısımları da var.
