Tüm Zamanların En Şöhretli Acem Diyarı Hükümdarı: Şah İsmail
safevi devleti’nin kurucusu, 16. yüzyılın hatta tüm zamanların en şöhretli acem diyarı şahıdır şah ismail.
safevi tarikatının kurucusu safiyüddin erdebili’nin soyundan gelir. anne tarafından ise bayındır türkmenlerinin padişahı uzun hasan’ın torunudur. safevi tarihlerinde safiyüddin erdebili’nin dip dedeleri ile ilgili firuz şah zerrin külah (kırmızı külah, kızıl şapka) el kürdi nisbesi vardır ve bu nisbe sadece bir kaynakta geçer. konu ile ilgili makale yayımlayan rıza pehlevi’nin tarihçisi kesrevi, şah ismail için kürttür veya türktür diyememiş, yerel halktan olduğu ifadesi ile yetinmiştir. bizde de kesrevi’yi örnek gösteren faruk sümer, safevi devletinin kuruluşunda anadolu türkmenlerinin rolü kitabında şah ismail’in kürt olabileceğini söyler. ancak gerek dönemin anonim kaynakları gerekse venedik seyyahlarının yazılarında safiyüddin erdebili için türk olduğu türk, türkmen gibi ifadeler kullanılmıştır. keza şah ismail’in ana dili ile şiir dili türkçedir ve farsça’yı da yedi yaşında sürgünde bulunduğu gilan’da öğrenmiştir.
bu karışıklık ve belirsizlik dönemin şecerelerinden kaynaklamaktadır. birçok uydurma şecere bulunduğu gibi doğruluğu ispatlanamamış şecerelerin de sayısı azımsanmayacak kadar fazladır. örnek vermek gerekirse, şah ismail’den safiyüddin erdebili’ye kadar olan silsile belli iken safiyüddin erdebili’den önceki şecereler belirsizliklerle doludur. safiyüddin erdebili’nin soyunun hz. ali’ye dayandığı, şah ismail’in baba tarafından dedesi şeyh cüneyt’in seyyidlik iddiası gibi. hatta biliyorsunuz ki osmanlılar için de soylarının hz. nuh’a dayandığı iddiaları vardır. tüm bu şecereler ve iddialar aslında siyasi ve politik bir zeminde meşruiyet kazanmak isteyen ailelerin, tarikatların yanlarına taraftar çekme istemesinden gayri bir şey değildir. çünkü safiyüddin erdebili zamanından şii mezhebini benimsemeyen, tüm düşünce ve mezheplere açık olan hatta bu nedenle bölge devletlerinin hükümdarlarının saygısını kazanmış safevi tarikatı bilhassa şeyh cüneyt ile birlikte siyasi bir arayış içine girmiş, şah ismail’in babası şeyh haydar ile bu arayış devam etmiş ve nihayetinde devleti kurmaya muktedir kişi şah ismail olmuştur.
akkoyunlu devletinin ikiye bölünmesinden mütevellit (otlukbeli savaşı) ortaya çıkan karışıklıklarda şah ismail’in babası ve dedesinin güçlendiğini gören akkoyunlu idarecileri sırasıyla şeyh cüneyt, şeyh haydar ve şah ismail’in abisi sultan ali’nin öldürülmesi için uğraş vermiş ve bunu da değişik savaşlarda veya bu savaşlara destekleri ile nihayete erdirmişlerdir. liderleri sürekli öldürülmesine rağmen kızılbaş hareketi (kızılbaş kavramı, şeyh haydar’ın müritlerini ayırt etmek ve güç gösterisi yapmak için onlara kızıl başlık ve bu başlığın beyaz destar ile sarılmasıyla başlamıştır. osmanlı’daki kızılbaş tabiri ise safevi devletini, ordusunu ve müridlerini ifade eder. kızılbaş tabiri, anadolu’da 19. yüzyılda hepimizin bildiği malum sebepler üzerine anlam kaymasına uğramış ve alevi ifadesi kullanılmaya başlanmıştır.)hiç dağılmamış ve şah ismail çocukluğundan itibaren kızılbaş türkmenleri tarafından, erdebil, tebriz ve gilan’da saklanmıştır. şiayı da gilan’da hafız olduğu zamanlarda öğrendiği düşünülmektedir.
hükümdar olduktan sonra tebriz’de devletin resmi mezhebinin şiilik olduğu duyurulmuş ve şia ezanı okutulmuştur. kızılbaş türkmenleri ile birçok sefere çıkmış ve hepsinde galip gelmiştir. ta ki çaldıran savaşı'nda i. selim'e yenilene kadar. bundan sonrası şah için hem elem, hem de eğlence günlerine dönüşmüştür. ordusunun başında hiçbir sefere katılmamıştır. 1524 yılında iç kanamadan hayatını kaybetmiştir. keşke güzel bir filmi yapılsa.
çok şey var ama atlaya atlaya bu kadar yazabildim. hatayi ile bitireyim. şah ismail’in divanı hatayi’de yer alan şiirler; edebiyatın en zengin, en görkemli kelime ihtişamlarındandır, yayımlanmıştır ve dili türkçe’dir. buraya bir dörtlük yazıp, ‘vay canına’ demeyeceğim. okuyabilirsiniz.
Rıza Pehlevi, Persia Olan Ülkenin Adını Hitler'den Etkilenerek mi İran'a Çevirdi?
