Uçak Kazalarını Çözmede Kritik Role Sahip Olan Kara Kutu Hakkında Yanlış Bilinenler
- "kara kutu'ya bi ulaşılsın kazanın sebebi anlaşılacak" dersek, bu sanki hafızamızda kara kutu denilen şeyin tek bir komponentmiş gibi algılanmasına neden olur. oysaki uçaklarda iki tane kayıt yapan cihaz vardır:
1. fdr (flight data recorder)
2. cvr (cockpit voice recorder)
ayrıca fdr ve cvr, bir birinden tamamen bağımsız ve çok ama çok farklı şeylerin kayıtlarını yapan cihazlardır.
cvr, yani cockpit voice recorder; bilgi veya veri kaydetmez. sadece ve sadece kokpitteki konuşmaları yani kokpitteki ortam sesini kaydeder.
fdr, yani flight data recorder ise; veri yani uçuşla ilgili uçağın bir çok komponentinden, computerinden veya sensöründen aldığı bilgileri (data'ları) kaydeder.
- kara kutu hakkında bilinen ikinci yanlış ise; bu fdr ve cvr'ın ikisinde renginin veya görünüşünün siyah veya kara olmamasıdır. bu iki cihazın da rengi turuncudur. turuncu olmalarının sebebi, uçak enkazında bu cihazlara ulaşmaya çalıştığımızda, enkazın içinde turuncu rengin daha kolay anlaşılır olmasıdır.
ayrıca bu fdr ve cvr'ın her ikisinin de üzerinde underwater locator beacon bulunur. eğer uçak denizin veya okyanusun içine düşerse, üzerlerinde bulunan ve su ile temas eden underwater locator beacon 30 gün boyunca belli bir frekansta sinyal yayınlar ve bu sayede uçak enkazı denize bile düşse, bizim fdr ve cvr'lara ulaşma imkanımız olabilir.
peki fdr ve cvr'nin renginin turuncu olduğunu anladıysak, biz bu cihazlara niye kara kutu diyoruz?
kazanın sebebi her ne olursa olsun, sonucunda bir ölüm veya yaralanma meydana gelmiştir. yani bize kara haberler vermektedir. o yüzden halk arasında; fdr ve cvr cihazları kara kutu olarak adlandırılmaktadır.
- kara kutu hakkında bilinen üçüncü yanlış ise, "kara kutuya ulaştık, işte kazanın sebebi buymuş" düşüncesi.
kara kutu bir sandık ve içinde de kazanın tam ve yüzde yüz sebebinin yazıldığı kağıdı içinde barındıran bir şey değil. hani öyle bir şey olsaydı hakkaten çok güzel olabilirdi. o sandığı aç ve kaza hakkındaki tüm gizemi çöz. ama kara kutu denilen fdr ve cvr'lar aslında insanların hafızalarında düşündüğü gibi şeyler değil.
örneğin; bir uçakta eğer yangın çıkarsa ve uçak bu sebepten ötürü düşerse, bunu fdr'ın kaydettiği fire detection ikazlarından veya bu yangın sebebiyle kokpitte gelen bazı sesli ve görsel uyarılar ve bu uyarılar sebebiyle pilotların kendi aralarında yaptığı konuşmaların cvr tarafından kaydedilmesinden yararlanarak kaza hakkında bir çıkarım yapabiliriz. ama sadece fdr veya cvr kayıtları ile yangının tam sebebini öğrenemeyebiliriz. örneğin bu yangına iki kablonun bir birine değmesi, bir ark, bir kısa devre vs bir çok şey sebep olmuş olabilir.
bunun sebebini ancak uçak enkazı üzerinde işinde uzman kaza kırım ekiplerinin çok detaylıca yapacakları incelemeler neticesinde öğrenebiliriz veya sadece muhtemel sebepler hakkında bazı çıkarım veya tahminlerde bulunabiliriz.
ikinci örneği ise, 12 haziran'da düşen hindistan uçağı hakkında vereceğim. öncelikle uçak kazasının sebebi pilot koltuğundan kaynaklandığı iddia edilmekte. ama havasosyalmedya kanalındaki habere göre kaza ön raporu resmi kaynaklardan kaldırılmış. o yüzden kazanın sebebi bu olmayabilir.
diyelim ki bu haber doğru ve bu uçak hakkaten pilot koltuğu arızası yüzünden düşmüş olsun. peki biz bunun bu şekilde olduğunu fdr ve cvr kayıtlarından nasıl anlarız?
take off'tayken pilot koltuğunun pinin kırıldığı ve koltuğun bu yüzden arkaya kaydığı iddia ediliyor.
cvr kayıtları açısından bakarsak; koltuğu arkaya doğru kayan pilot, o anda "koltuğum kaydı", "koltuğum arkaya gitti" gibi bir şey demezse, biz ses kayıtlarından bunu anlayamayız. ama take off gibi uçuşun en kritik anında ve birden bire gelişen bir durum karşısında pilot illaki bir şeyler demiştir veya der.
fdr kayıtları açısından bakarsak; fdr sayısını ve çeşitini tam net olarak benim de bilmediğin bir çok kaynaktan veri alıyor ve bu verileri saniye saniye kaydediyor. bu verilerin yani bilgilerin uçuş fazına göre değişimi, bize kazanın uluşu ve oluş sebebi hakkında çok önemli bilgiler verir.
örneğin motorun thrust'ı hakkında bilgi için n1 ve n2 şaftlarının dönü hızı bilgilerini kullanırız. eğer motor stall'a girdiyse, doğal olarak bu n1 ve n2 speed'inde azalma bekleriz. uçak motoru eğer yakıttan kaynaklı bir arızadan stall'a girdiyse, fuel flow bilgisi ve bunun değişimi bizim için kritik ve önemli olacaktır. motorda bir diğer önemli bilgi de egt (exhoust gaz temperature) motordaki bu sıcıkalık belli bir değerin üzerine çıkarsa, motorda kalıcı hasarlar meydana gelebilir.
motor harici yükseklik, hız, uçuş kumanda yüzeylerinin pozisyonu ve açısı, iniş takımlarının veya iniş takımı kapaklarının açık veya kapalı durumda olması gibi bir çok bilgiyi fdr çeşitli kaynaklardan toplar ve kaydeder.
örneğin bu air india uçağında gaz kolları ilerideyken (yani take off thrust'ta iken), n1 ve n2 speed azaldıyda, motorun durmasının sebebi başka bir şey veya başka bir arıza olabilir ama gaz kolları ilerideyken, birden bire geri geldiyse ve bu sebeple n1 ve n2 speed azaldıysa, bunun sebebi hakkaten pilotun koltuğunun geri gelmesinden ve aniden gelişen bu olay sebebiyle pilot refleks olarak gaz kolunu geri çekmiş olabilir. fdr ile sadece n1 ve n2 speed bilgisini değil, aynı zamanda gaz kollarının açısının bilgisini de takip edebiliriz.
ayrıca cvr kayıtlarında da bu koltuğun geri kayması hakkında konuşmalar geçti ise; o zaman hem fdr, hem de cvr kayıtları aynı şeyi işaret edeceği için konu hakkında daha net çıkarımlar yapabiliriz.
yani fdr ve cvr kaza hakkında ve kazanın sebebi veya sebepleri hakkında bize çok şey söyler. ama kesin sonuç kaza hakkında bütün incelemelerin bitmesi ile ancak söylenebilir.
