20. Yüzyılın En Büyük Siyasi ve Askeri Dehası: Mustafa Kemal Atatürk'ün Hayatı
kurtuluş savaşı'nın en önemli şahsiyeti, türkiye cumhuriyeti'nin büyük banisi, ilk cumhurbaşkanı ve iki mareşalinden biri olan mustafa kemal atatürk, selanik'te orta halli bir osmanlı ailesinin mensubu olarak dünyaya gelir. doğum tarihi genelde 1881 olarak bilinse de, osmanlı dönemindeki kayıtlarda 1879 ve 1880 gibi tarihlere de rastlanmaktadır. 1922 yılında, saltanatın kaldırılmasından iki hafta önce hazırlanan ve bugün hala şişli'deki atatürk müzesi'nde sergilenen hüviyetinden hareket ile necdet sakaoğlu'nun önerdiği tarih ise 4 ocak 1879'tur.
mustafa kemal'in babası gümrük memuru ali rıza bey , annesi ise zübeyde hanım'dır. ali rıza bey, bir ara kereste ticareti ile uğramış fakat sonunda iflas etmiş ve akabinde büyük bir moral çöküntüsü içerisine girerek vefat etmiştir. babasının vefatı sonrası 7 yaşındaki mustafa, ilk önce okulu bırakmış ancak kısa bir zaman zarfının akabinde halasının yanında selanik mülkiyesi'nde tekrar eğitim hayatına başlamıştır. ancak küçük mustafa'nın gönlünde yatan bürokrat değil, asker olmaktır, binaenaleyh bu doğrultuda annesinden gizli olarak girdiği selanik askeri rüşdiyesi sınavını kazanır ve hem kendisinin hem de ülkesinin kaderini sonsuza dek değiştireceği kariyerinin ilk adımlarını bu şekilde atmış olur.
dönemin selanik'i, osmanlı imparatorluğu'nun en modern şehirlerinden biridir. ikinci abdülhamit'i meşrutiyet ilan etmeye zorlayacak olan ittihat ve terakki cemiyeti'nin de merkezi konumundadır. her ne kadar ilerleyen yıllarda atatürk, asker olmak istemesinin altında yatan motivasyonun üniformalı komşusuna özenmesi olduğunu ifade etse de o dönemde askeri okul, orta sınıfa mensup bir osmanlı genci için görece rahat bir yaşam sürmenin ve belki de "sınıf atlamanın" en emin yollarından biridir. zira bu mektepler sadece asker yetiştirmek ile kalmaz, aynı zamanda yabancı dil eğitimini de içeren modern bir eğitim vermektedir. nitekim askeri rüşdiyelerde okuyan subay namzetleri bu eğitim ile ileride başka alanlarda da faaliyet gösterebilmektedir.
mustafa kemal, 1896 yılında yılında selanik askeri rüşdiyesi'nde dördüncülük ile mezun olur. ardından yine balkanlar'daki bir başka şehre geçecek ve manastır askeri idadisi'ne kaydolacaktır. burayı da ikincilik ile bitiren genç mustafa, ileriki hayatında önemli rol oynayacak olan arkadaşları ali fethi okyar ve kazım özalp ile de bu okulda tanışmıştır. idadideki yılları mustafa kemal'in, batı kültürüne merak saldığı yıllardır ve okuldaki derslerinden arta kalan zamanlarında frerler mektebi olarak da bilinen college des freres de la salle'ye gidip fransızca eğitimi almıştır. harbiye yıllarında da yine fransızca özel ders almayı ihmal etmeyen mustafa kemal, sofya ve karlsbad'da bulunduğu dönemlerde de kendisine bir almanca hocası tutmaktan da geri kalmayacaktır. bu öğrenme ve kendini geliştirme isteği ise sadece atamıza mahsus değil, o dönemin kuşağına mensup pek çok kişide (bilhassa kurmaylarda) görülen bir özelliktir. örneğin ismet inönü, cumhurbaşkanlığı döneminde özel bir hocadan ingilizce, fizik ve kimya dersleri almıştır.
1899 yılına gelindiğinde orta ve lise seviyesindeki okullarda gösterdiği başarıdan mütevellit istanbul'daki mektebi harbiye'ye gitmeye hak kazanan mustafa kemal'in payitahta gelmesiyle beraber siyasi olarak bilinçlenmesi de bir olur. bir ara arkadaşları ile bir gazete çıkaramaya da niyetlenen genç mustafa'nın bu girişimi, okul müdürü ali rıza paşa'nın bu gazeteden haberdar olmasıyla beraber pek uzun ömürlü olmayacaktır.
harbiye mektebi'nin ilk senesinde 700 öğrenci arasında 27. , ikinci senesinde 11. ve son senesinde 8. olan mustafa kemal, bu başarısı sayesinde mekteb-i erkan-ı harbiye'ye gitmeye hak kazanır. genç mustafa'nın ali fuat cebesoy ile olan yakın dostluğunun başlangıcı da yine bu dönemlere tekabül etmektedir. ali fuat'ın babası, daha sonra kurtuluş savaşı'nın ilk yıllarında da önemli bir rol oynayacak olan ismail fazıl paşa'dır. ikinci abdülhamit tarafından sürgüne gönderilmiş ve terffi uzun süre engellenmiş muhalif bir komutan olan ismail fazıl paşa, oğlunun yakın arkadaşını kendi evladı gibi kollamaktadır. mustafa kemal, izin günlerinde ali fuatların kuzguncuk'taki evine sık sık gitmekte ve bu iki genç delikanlı hafta sonları istanbul'u baştan sona arşınlamaktadır.
mustafa kemal, 1905 yılında erkan-ı harbiye'den mezun olur ve artık kıtaya çıkması gerekmektedir. ancak mezuniyetinden hemen önce yaşadığı tatsız bir olay (şişli'de harbiyeli arkadaşlarıyla yaptığı gizli toplantılar bir muhbir tarafından saraya ihbar edilir ve neticesinde mustafa kemal ile arkadaşları birkaç hafta hapis yatar), gönlünde yatan aslan makedonya olmasına rağmen (bir nevi sürgün anlamına da gelen) kendisini suriye'deki 5. ordu'da bulmasına sebebiyet verir. bu atama onun kariyerinde önemli bir rol oynayacaktır; zira bu yıllar ittihat ve terakki cemiyeti'nin serpildiği döneme tekabül eder ve mustafa kemal o an için "oyunun" uzağında kalmış gibi gözükmektedir. makedonya'da görev bulabildiğinde ve ittihat ve terakki'ye üye olduğunda ise takvim yaprakları 1907 yılını göstermektedir. bu iki yıllık gecikme kendisinin enver paşa gibi akranları tarafından bir süre ekarte edilmesine yol açacaktır.
ikinci meşrutiyet'in 1908'deki ilanıyla birlikte kendilerini bir anda siyasetin göbeğinde bulan ittihat ve terakki'nin önde gelen liderleri ile mustafa kemal arasında her daim bir fikir ayrılığı olmuştur. mustafa kemal'e göre ordu, siyasete angaje olmamalıdır ve kendisi bu eleştirilerini 1909'da toplanan cemiyetin kongresi başta olmak üzere defaatle ve açık şekilde pek çok yerde dile getirmekten de çekinmemektedir. gençliğinin, dönemin ruhunun ve karakterinin de etkisiyle mustafa kemal, kariyeri boyunca birçok kez düşündüğünü söylemekten imtina etmeyen bir hüviyete sahiptir. her vizyoner gibi o da çevresinin ekseriyeti tarafından anlaşılamamaktadır ve inatçıdır. karşıt görüşleri dinlemek ile beraber, herhangi bir şeyi kafasına koyduysa onu kararından döndürmek zordur. askeri kariyerinin ilk senesinde bilhassa bu aykırı mizacı ve düşüncelerinden mütevellit geri planda kalmak zorunda olması, kendisine hazır olmayan toplulukların arka plana ittiği mühim tarihi şahsiyetler gibi, onun da elbette canını sıkmış olmalıdır. ancak dönem savaş dönemidir ve parlak bir kumandan, gerçek değerini her daim muharebe meydanlarında ispatlama şansına sahiptir. nitekim kariyerini kurtaran da belki de ahvalin bu şekilde hasıl olması olacaktır; olası bir barış döneminde mustafa kemal gibi çevresinin çok ilerisinde vizyona sahip birinin, insanlığın müdebbir vasatlığına yenik düşmesi ihtimaller dahilindedir. onun gibi aksiyon adamlarının en büyük düşmanının "atalet" olması boşuna değildir. çanakkale'de kurmay olarak maharetlerini sergilediğinde, en büyük rakibi enver bile onun vazgeçilmez olduğunu anlayacaktır ...
mustafa kemal'in cemiyet içindeki en önemli rakibi enver paşa'dır. bu iki parlak subay adeta birbirlerinin zıddıdır. enver'in romantizmine ve tez canlılığına karşılık, mustafa kemal'in gerçekçiliği ve kararlığı söz konusudur.
enver, mustafa kemal'in askerlik kariyerinin ilk on yılında hemen her aşamada şu veyahut bu şekilde onun önünü kesmiş ve parlamasına engel olmuştur. örneğin 1909'da hareket ordusu ikinci meşrutiyet'i korumak için istanbul'a yürüyüşe geçtiğinde, ordunun başında selanik redif komutanı hüsnü paşa vardır ve kurmay başkanı genç kolağası mustafa kemal'dir. enver ise o sırada berlin'de ateşemiliter olarak görevlidir. ancak ordu, tam istanbul önlerine geldiğinde enver onlara yetişecek ve kurmay başkanlığı mustafa kemal'den devralacaktır. selanik'teki ittihat ve terakki merkezinden gelen talimata göre ordunun komutası mahmut şevket paşa'ya devredilmelidir. tahmin edebileceğiniz üzere onun da kurmay başkanı enver'dir ...
balkan savaşları'nda da benzer bir "köşe kapmaca" durumu hasıl olur. hem bolayır muharebesi'nde hem de edirne'nin kurtarılışı esnasında enver ile mustafa kemal yine karşı karşıya gelir. lakin nihayetinde 1913 yılındaki bab-ı ali baskını ile bu rekabet kesin bir şekilde enver lehine sonuçlanacaktır. o, artık bir osmanlı prensesi ile evlidir yani bir damad-ı şehriyari'dir. rütbeleri "birer ikişer" alıp paşa olmuş, bununla da yetinilmemiş bir de üzerine harbiye nazırlığına getirilmiştir. bu sırada mustafa kemal'in payına ise sofya'ya diplomatik bir görevle (sürgüne) gönderilmek düşmüştür. mustafa kemal'in çanakkale'de kazandığı prestij bu dengeyi yavaş yavaş değiştirecektir. birinci dünya savaşı'nın ilerleyen yıllarında suriye'de ve doğu cephesi'nde kazım karabekir ve ismet inönü gibi isimlere de komutanlık yapan mustafa kemal'i; kurtuluş savaşı'nın gelecekteki kurmaylarının, kendisini lider olarak görmeye başlamış olmalıları da kanaatimce bu döneme tekabül etmektedir.
mustafa kemal ile enver arasındaki ilişkiyi kavrayabilmek için o dönemin ruhunu ve kuşağını doğru analiz ve idrak etmek gerekir. karşımızda sadece kendisini düşünen, pragmatist bir kariyerizm içerisinde boğulmuş insanlar değil; aynı okullardan çıkmış idealist subaylar vardır. mevzubahis subaylar, en güçlü gözüktükleri anlarda bile kendi arkadaşları gözündeki itibarları kadar muktedirdirler. en acımasız zamanlarda bile "vatanı kurtarmak" olarak tanımladıkları bir ülkü çerçevesinde hayatlarını riske atmaktan çekinmeyeceklerdir. lakin ahvalin bu şekilde hasıl olması enver'in, özellikle çanakkale savaşları'ndaki başarılarının akabinde mustafa kemal'den "tedirgin" olmasının önüne ket vuramayacaktır. bu tedirginliği, mustafa kemal'in resmini harp mecmuası'nın kapağından çıkarttırmasında ve kendisini paşa yapmak "zorunda kaldığında" söylediklerinde görmek mümkündür: "mustafa kemal'in mirlivalığa terfi iradesi cebimdedir. ama siz onu bilmezsiniz. o hiçbir şey ile memnun olmaz. mirliva olur, feriklik ister; ferik olur, müşirlik ister. müşir yaparsınız, bununla da yetinmez; padişahlık ister."
velhasıl ittihat ve terakki cemiyeti'nde aradığını bulamasa da mustafa kemal, subaylık meziyetlerini görev aldığı her sahada başarılı bir şekilde sergilemiştir. özellikle, tabiri caizse, osmanlı imparatorluğu'nun kaderini belirleyen cihan harbi'ndeki faaliyetlerine baktığımızda mustafa kemal'in ileride de karşımıza çıkacak iki mühim niteliği gözümüze çarpacaktır. ilk olarak, harp boyunca, başta liman von sanders olmak üzere alman komutanların aldığı yanlış kararları sorgulayacak ve inisiyatif almaktan çekinmeyecektir. alman subayların, osmanlı ordusunda bu kadar söz sahibi olmasını, egemenlik açısından doğru bulmamakta ve açıkça eleştirmektedir. ikinci olarak, yaptığı tüm tahminler doğru çıkmış ve askeri dehası taraflı tarafsız herkesin takdirini kazanmıştır. örneğin çanakkale savaşları esnasında ingilizlerin yaptığı çıkarmanın ilk günü arıburnu'ndan conkbayırı'na ilerleyen düşman birliklerini durduran kumandan odur. dört ay sonra anafartalar'da düşmana ağır kayıplar verdiren de yine bizzat kendisidir.
çanakkale'nin akabinde yukarıda da bahsini geçirdiğimiz üzere suriye ve doğu anadolu gibi pek çok cephede komutanlık yapan mustafa kemal, kendisinden "esirgenen" paşa rütbesine mirliva olarak atandığı 1916 senesinde ulaşır. mondros ateşkes antlaşması imzalandığı sırada ise yıldırım orduları kumandanı sıfatıyla askeri kariyerindeki en prestijli görevlerinden birini ifa etmektedir. mütarekenin imzalanacağından haberi olur olmaz istanbul'u telgraf yağmuruna tutarak tavsiyelerini paylaşmakta zaman kaybetmez. pes etmeyen, halkından ve vatanından bir an olsun ümidini kesmeyen, çağının fersah fersah ötesindeki bu büyük adama göre yeni askere alımlar ile ordu güçlendirilmeli, askeri teçhizatlar toroslar'ın güneyine taşınmalı ve mondros'taki kısıtlamalardan etkilenmeyen jandarma kuvvetleri güçlendirilmelidir. mütarekenin meşhur yedinci maddesi'nin itilaf devletleri tarafından kötüye kullanacağının ivedilikle farkına varan mustafa kemal paşa, ingilizler kendisinden iskenderun'u boşaltmasını istediğinde askerlerine ateş vermiş, lakin saraydan gelen talimat ile bu emrini geri çekmiştir. nitekim kısa bir zaman zarfının akabinde de bilhassa harbiye nezareti ile sürekli fikir ayrılığına düşmesi onun payitahta yani istanbul'a çağrılmasına sebebiyet verecektir. ancak bu, ilerleyen yıllarda atatürk'ün ölümsüz eseri nutuk'ta da ifade ettiği gibi onun öngördüğü bir durumdur. zira artık esas mücadele cephelerde değil, siyasi dengelerin her gün değiştiği yorgun payitahtta verilmelidir.
mustafa kemal paşa'nın en başından beri kadim düzeni ya da fransızların deyimiyle ancien regime'i demode bulduğu aşikardır ve onu olabildiğince köklü bir şekilde değiştirmek istemektedir. bu değişimin bir kültürel ayağı olmasını istediği de bellidir; zira sofya operası'nda bizet'nin carmen'ini dinledikten sonra böyle bir eser üreten bir toplumun yıkılamayacağını ifade eden bir şahsiyetten bahsediyoruz. bunun dışında "yabancıların" askeri ve idari olarak müdahil olmasından duyduğu rahatsızlığı da çanakkale'de liman von sanders'e ve suriye'de von falkenhayn'a karşı tavırlarından anlayabiliyoruz.
istanbul'a dönmesinin akabinde zaman kaybetmeden çalışmalarına mustafa kemal paşa, 14 ekim 1918'de vahdettin'in yaveri naci eldeniz'e çektiği telgrafta tevfik paşa yerine ahmet izzet paşa'nın sadrazam olması gerektiğini belirtir ve yeni oluşturulacak kabinede ali fethi, rauf, ismail canbulat, tahsin uzer ve azmi beyler ile birlikte kendisinin de harbiye nazırı olarak yer alması gerektiğini önerir. mondros'u takip eden kaos ortamında komutanların askerlerini terhis etmesinin ve silah ile teçhizatın düşmana teslim edilmesinin önüne geçmek adına harbiye nezareti'nin kontrolü bilhassa ehemmiyet teşkil etmektedir. istanbul'da kaldığı zaman zarfı boyunca dört kere vahdettin ile görüşme imkanı bulan mustafa kemal paşa, ondan bir şey beklememek gerektiğini hemen anlamıştır. mebusan meclisi'nin de aksiyon almakta atıl kaldığını fark eden bu azimli kurmay, direniş için umudun anadolu'da olduğuna karar verir ve ali fuat cebesoy, kazım karabekir, ismet inönü gibi vatanperver subaylar ile "vatanın selameti" için toplantılar yapmaya başlar. bir zaman sonra ingilizlerin ali fethi okyar'ın da aralarında olduğu birtakım osmanlı subay ve siyasetçilerini tutuklayıp malta'ya sürgüne göndermesi, istanbul'da yapılacak bir şey kalmadığının ve direniş için anadolu'ya geçmek gerektiğinin mustafa kemal ve silah arkadaşları açısından kesin göstergesi olur.
nitekim ali fuat ve kazım karabekir paşalar, kendilerini anadolu'daki iki kolordunun başına atatmayı başarmışlardır. mustafa kemal paşa da aradığı fırsatı ingilizler'den gelen bir talep ile yakalar; doğu karadeniz'deki "karışıklıkların" bastırılması ve "asayiş-i dahili"nin sağlanması için oluşturulan "9. ordu kıtaatı müfettişliği". genç, dinamik ve prestijli bir komutan olarak mustafa kemal paşa, dönemin şartlarında bu görev için en ideal isim olarak gözükmektedir. her ne kadar ittihatçılar ile sınıf arkadaşı olsa da, aktif olarak siyaset yapmaktan kaçınmış ve hatta subayların siyasete girmemesi gerektiğini defaatle dile getirmiştir. ayrıca padişahın da güvendiği bir isim olan mustafa kemal paşa; vahdettin'e 1918'deki almanya seyahati esnasında eşlik etmiştir yani onun bir anlamda fahri yaveridir. örneğin bu kadar geniş yetkiler ile anadolu'ya gönderilmesine karşı çıkan adliye nazırı ve şeyhülislama, damat ferit! padişahın mustafa kemal paşa'ya olan teveccühünü hatırlatacaktır. tabi damat ferit gibi bir haini kendisine güvenebileceği konusunda ikna eden tali sebeplerden, mustafa kemal paşa'nın samsun'a hareket etmeden hemen önce 14 mayıs akşamı onunla görüştüğü sırada gösterdiği kişisel karizması ve diplomasi yeteneğini de unutmamak gerekir.
mustafa kemal paşa anadolu'ya geçer geçmez, ordu müfettişliği unvanının verdiği yetkileri de kullanarak ivedilik ile bir direniş örgütlemeye koyulur. bu noktada tüm kurtuluş savaşı boyunca kendisini gösterecek olan bir örüntüden bahsetmezsek, atatürk'ü milli mücadelenin diğer paşalarından ayıran özelliği ifade etmekte zorlanırız. diğer kumandanların aksine mustafa kemal paşa, başkentin ataletinin en başından beri farkındadır. damat ferit'i de vahdettin'i de çok iyi tanımaktadır ve onun vizyonu anadolu'dan yeni bir hareket çıkarmak, ülkeyi kurtarmayı başarabilirse de yeni bir düzen kurup imparatorluğun kronik problemlerini çözmektir. binaenaleyh en cesur hamleleri yapmaktan çekinmez. bu hamlelerin her birinde yanındakilerin "şerhiyle" karşılaşması, milli mücadele boyunca karşımıza çıkan bahsettiğimiz "örüntüdür". gerek erzurum ve sivas kongrelerinde gerekse ardından son osmanlı meclisinin toplanmasına yol açan süreçte atatürk, yanındakilerinin ekseriyetinin kendisine olan desteğinin "şartlı" olduğunun farkındadır. zaten kurtuluş savaşı'nın ilk yıllarında yanında bulunan rauf orbay, kazım karabekir, ali fuat cebesoy ve refet bele gibi isimlerin ilerleyen yıllarda yollarının ayrılmasının nedeni biraz da budur. mustafa kemal, bu paşalara nazaran daha radikal fikirlere sahiptir ve bu fikirlerin "uygulama" zamanı geldiğinde bunu hiç tereddüt etmeden fiiliyata dökme konusunda da ısrarcıdır.
gençlik yıllarından itibaren kafasında her daim modern bir toplum ve devlet modeli olan mustafa kemal atatürk, bu tasavvurunu köklü inkilaplar ile gerçekleştirmek isteyen biridir. kariyerinin ilk dönemlerinde fikirleri fazla iddialı bulunup pek fazla itibar görmemiş olsa da birinci dünya savaşı'ndan başlayarak kurtuluş savaşı'nın sonuna kadarki süreçte elde ettiği muazzam başarılar, ülkemizin ve toplumumuzun bekası için yapmak istediklerini gerçekleştirmek adına kendisine gerekli olan güç ve yetkiyi elde etmesine imkan sağlamıştır.
20. yüzyılın görece en büyük siyasi ve askeri dehası olan mustafa kemal atatürk'ü, onun eseri olan cumhuriyetimizin 100. yılında sevgi, saygı ve minnetle yad ediyoruz.
atatürk'e dair daha fazla bilgi edinmek isteyenlere falih rıfkı atay'dan çankaya, attila ilhan'dan hangi atatürk, ilber ortaylı'dan gazi mustafa kemal atatürk ve emrah safa gürkan'dan büyük devrimin portreleri: cumhuriyet'in 100 ismi adlı eserleri tavsiye ediyorum.