Roma Hukukunun Günümüzün En Temel Yasalarında Bile Kendini Gösteren Etkileri
roma hukuku... antik roma'da gelişen ve günümüz medeni, ceza ve kamu hukuku başta olmak üzere modern hukuk sistemlerinin temelini oluşturan, kavram ve kurumlarıyla çağdaş dünyayı şekillendiren hukuk düzeni.
roma hukuku, yalnızca antik çağda kalmış bir normlar bütünü değil; günümüzün hukuk sistemlerinde, toplumsal ilişkilerinde ve adalet arayışında hâlâ yaşıyor. çağdaş medeni hukuk, borç ilişkileri, anayasal düzenlemeler ve yargı pratiği üzerinde, roma hukukunun izleri neredeyse silinmez biçimde sürüyor (zimmermann, 1996).
1. medeni hukuk ve mülkiyet kavramı
roma hukukunun modern hukuka en belirgin katkısı, medeni hukuk sistemlerinde görülür. günümüz türkiye'sinde kullanılan medeni kanunun temeli, isviçre medeni kanunu üzerinden roma hukukuna dayanır. tapu sicili, mülkiyetin devri, rehin ve ipotek gibi işlemler, roma hukukunun getirdiği tekniklerdir. örneğin, bugünkü taşınmaz satışlarında “resmî senet ve tapu tescili” zorunluluğu, romalıların “traditio” ilkesinin doğrudan devamıdır (steiner & woods, 2010).
2. sözleşme ve borç ilişkileri
roma'daki “contractus” kavramı, tarafların iradelerini özgürce beyan etmesine dayalıydı. bu gelenek, günümüz hukukunda da yaşar: iki birey veya şirket arasında yapılan bir sözleşmenin geçerliliği için “irade beyanı” ve “serbestlik” esastır. kredi kartı sözleşmesinden, e-ticaret sitelerindeki kullanıcı onayına kadar modern borç ilişkilerinin kökeni roma'ya uzanır (thomas, 1976).
3. hukukçuluk ve yöntem
bugünkü hukuk fakültelerinde okutulan “metodoloji” derslerinin temelinde, roma hukukçularının sistematik ve analitik yaklaşımı vardır. pratikte, içtihatların, örneğin anayasa mahkemesi veya yargıtay kararlarının gerekçeli yazılması, roma'daki “responsa prudentium” geleneğinin modern biçimidir (stein, 1999).
4. kamu hukuku ve anayasal etkiler
roma cumhuriyeti'nin yönetim modeli, senato ve konsül gibi kurumlarla, anayasal düzenin gelişimine öncülük etti. bu miras, fransa'nın 1789 bildirgesi, amerika birleşik devletleri anayasası ve hatta 1982 türkiye anayasasında bile izlenebilir. “halk egemenliği”, “kuvvetler ayrılığı” ve “hukukun üstünlüğü” kavramları, romanın siyasal mirasıdır (kelly, 1992).
5. yargılama ve adil yargılanma ilkesi
bugün avrupa insan hakları mahkemesi'nde savunulan “adil yargılanma hakkı”, tarafsız yargıç, iddia ve savunmanın eşitliği, delil serbestisi gibi ilkeler, roma'daki yargı pratiğinden türetilmiştir. örneğin, türkiye'deki ceza muhakemesi kanunu'nda “lekelenmeme hakkı” veya “hakim tarafsızlığı” gibi ilkeler, doğrudan bu antik geleneğin modern uzantısıdır (watson, 1995).
spesifik bir bölüm: teknoloji ve dijital çağda roma hukukunun gölgesi
bugün bile dijital dünyada karşılaştığımız birçok hukuki sorunda, roma hukukunun temel prensipleri başvurulan kaynak olabiliyor. örneğin, blockchain teknolojisiyle yapılan dijital mülkiyet devri, esasen “zilyetlikten tescile” uzanan roma hukukunun mülkiyet mantığının çağdaş bir yansımasıdır. avrupa birliği'nin genel veri koruma tüzüğü'nde (gdpr), “kişisel verinin sahibinin rızası” kavramı, roma'daki şahsi hak ve özgürlük ilkelerinin uzantısıdır.
yapay zekâ ile yapılan sözleşmelerde, tarafların irade beyanı, sözleşme serbestisi ve borcun ifası gibi konuların hukuki çözümü aranırken, roma hukukunun borçlar hukuku düzenlemeleri referans alınmaktadır.
benzer şekilde, türkiye'de tapu işlemlerinin e-devlet üzerinden yapılmaya başlaması, roma'nın mülkiyetin devri konusundaki biçimsel yaklaşımının dijitalleşmiş halidir (örnek: tapu ve kadastro genel müdürlüğü, 2024).
6. güncel örnekler ve roma hukukunun izleri
• fransa: 1804 tarihli napolyon medeni kanunu (code civil), doğrudan roma hukukunun sistematiğine dayanır ve halen fransız hukukunun omurgasını oluşturur.
• almanya: almanya medeni kanunu (bürgerliches gesetzbuch) roma hukukunun temel kavramlarını modernleştirerek günümüze taşır.
• türkiye: isviçre medeni kanunu'ndan alınan türk medeni kanunu, miras ve aile hukuku başta olmak üzere birçok alanda roma hukukunun izlerini taşır.
• amerika birleşik devletleri: federal anayasa hazırlanırken roma cumhuriyeti'nin yönetim ilkeleri, özellikle kuvvetler ayrılığı modeli ilham kaynağı olmuştur.
• uluslararası ticaret hukuku: günümüzde milletlerarası özel hukuk ve uluslararası ticaret tahkimlerinde, roma hukukundan türeyen kavramlar hâlâ kullanılmaktadır (örnek: “lex mercatoria”).
sonuç: yaşayan bir miras ve yol haritası
roma hukuku, taş devrinde kalmış bir gelenek değil; çağdaş dünyada, kodlarla, dijital mülkiyetle, bireysel haklarla iç içe yaşayan bir sistemdir. teknolojinin ilerlemesiyle birlikte, roma hukukunun temel ilkeleri hem yeni sorunlara rehberlik ediyor hem de “hukukun evrenselliği” ilkesinin altını çiziyor.
Eski Yunanların Bugün Hala Kullanılan ve Gelişmemizde Rol Oynayan Bazı İcatları
