ABD Casus Uçağının Sovyetler Üzerinde Düşürüldüğü Tarihi Olay: U2 Uçağı Krizi
1 mayıs 1960’ta, amerika birleşik devletleri’nin, sscb’den gizlemeye çalıştığı casusluk çabalarını büyük bir utanca neden oldu. bir amerika u-2 casus uçağı sovyet hava sahasında düşürüldü. 1957’de abd, u-2 casus uçaklarını sovyet hava sahasına göndermek için pakistan’da gizli bir istihbarat tesisi kurmuş ve casus uçağını gizlice sovyet topraklarına göndermişti.
haber yayınlandığında, amerika birleşik devletleri başlangıçta u-2’nin türkiye’nin kuzeyinde kaybolan bir nasa uçağı olduğunu iddia ederek olayı örtbas etmeye çalıştı. ancak sovyetler, kayıp u-2, pilot francis gary powers ve casus uçağın çektiği sovyet üslerinin fotoğraflarını ortaya koyduktan sonra, başkan eisenhower sonunda hatayı kabul etmek zorunda kaldı.
bu hatanın sonucunda abd ile sovyetler birliği arasındaki ilişkiler hızla bozuldu ve daha sonra amerika birleşik devletleri, sovyetler birliği, fransa ve birleşik krallık arasındaki dört güç zirvesi’ni mahvetti. nikita kruşçev, abd’nin eylemlerini sert bir şekilde eleştirdi ve casusluğu güvensizlik ve saldırganlık olarak kınadı. daha sonra başkan eisenhower'ın o yılın ilerleyen zamanlarında sovyetler birliği'ni ziyaret etmesi için yaptığı önceki davetini iptal etti. powers, sscb’de yargılandı ve sonunda 1957’de fbi tarafından brooklyn’de tutuklanan kgb ajanı rudolf abel ile takas edildi. bu olay, 2015 yapımı steven spielberg filmi olan bridge of spies da anlatılmaktadır.
paylaşacağım konuşmalar, u-2 olayını duyduklarında yaşadıkları şok ve hayal kırıklığını ve olayı örtbas etmek için hemen sonrasında yapılan eylemleri anlatmaktadır. c. douglas dillon, 1957-1961 yılları arasında ekonomik işlerden sorumlu yardımcı sekreter olarak görev yapmış. olaya yol açan ayrıntıları ve başkan eisenhower’ın verdiği yanıtı anlatmaktadır. kendisiyle nisan 1987’de robert d. shulzinger tarafından röportaj yapılmıştır.
william rountree, 1959-1962 yılları arasında pakistan büyükelçisi olarak görev yapmıştır. u-2 olayını, uçağın kalktığı yer olan pakistan’daki konumunu anlatmaktadır. kendisiyle aralık 1989’da başlayan arthur l. lowrie tarafından röportaj yapılmıştır. john d. scanlan, 1958-1960 yılları arasında moskova’da genel hizmetler memuru olarak görev yapmış ve kruşçev’e verilmek üzere hazırlanan hediyeyi teslim etmedeki zorlukları anlatmaktadır. nisan 1996'dan itibaren charles stuart kennedy ile de röportaj yapmıştır.
amerika'nın pakistan'ı, bu uçuşların hava gözlemi amacıyla yapıldığını söyleyerek u-2 uçuşlarına izin vermesini nasıl ikna ettiğini ve nikita kruşçev ile ilgili diğer anlarını açıklıyor.
douglas dillon, ekonomik işlerden sorumlu müsteşar yardımcısı, 1957-1961
dillon: bakan vekili iken ortaya çıkan ve bizi ya da abd hükümetini zaferle örtecek hiçbir şey olmayan heyecan verici bir zaman, u-2 olayıydı. bu çok ilginç geçen gün bu konuda hiç anlamadığımız unsurla ilgili bazı ek bilgiler öğrendim. bakan (christian) herter o sırada türkiye’de bir nato toplantısında bulunuyordu.
bu u-2 görevi her zaman olduğu gibi başkan tarafından onaylandı. onaylar, başkan yardımcısı seviyesindekiler ve dışişleri bakanı da dahil olmak üzere çok sınırlı bir grup tarafından geçti, bu yüzden bu işin zamanlamasının farkındaydım. nisan'ın başlarında uçmak istemişlerdi. rusların kıtalararası balistik füzelerini (ıcbm) nereye yerleştirdiklerini bulmaya çalışmanın önemli olduğunu düşünüyorlardı, çünkü bu füzeleri yeni geliştirmeye başlamışlardı. gerçekte düşündüğümüzden daha fazlasının olduğunu sanıyorduk
kışın bulutların örtüsüyle bu tür görevleri gerçekleştiremezsiniz. bulutlardan hiçbir şey görünmez. cia, eğer bir daha görev yapabilirlerse, bu füzelerin olduğunu düşündükleri bölgenin üzerinden uçacaklarını düşünüyordu. ancak hava koşulları kötüleşmeye devam etti ve görev sürekli olarak ertelendi.
sonunda, başkan'ın belirlediği son gündü. "bu tarihten öteye gidemeyiz. eğer bu tarihe kadar uçamazsak, iş burada biter." o gün uçuş gerçekleşti. herter o sırada türkiye'de bir nato toplantısına gitmişti. sanırım bir perşembe sabahıydı. genellikle nsc toplantıları yapılan zamanlardı. "dağ" diye adlandırdıkları bir yerde tatbikat yapıyorduk, yanılmıyorsam, bu yer başkan ve çeşitli insanların atom saldırısı durumunda gidebileceği korunan bir yerdi.
o günlerde hala ondan kaçabileceği düşünülüyordu. virginia'da, blue ridge bölgesinde bir yerdeydi. hepimiz helikopterle oraya gittik ve nsc toplantısını orada gerçekleşti.
telefonda aldığımız haber, uçağın kayıp olduğu ve düşürüldüğü tahmin edildiği yönündeydi. uçağı radarla takip ediyorduk. nerede olduğunu ve onun düştüğünü biliyorduk. sadece dönmeye başlamış ve irtifayı kaybetmeye başlamıştı, sonunda kayboldu. bu yüzden ne yapacağımızı bilmiyorduk.
başkan bana (cia direktörü) allen dulles ile çalışmamı söyledi. nsc toplantısından sonra buluşmamız gerekiyordu. bir tür açıklama yapmalıydık. ofislerimize ancak 11:30 civarında dönebildik. başkan, bu konuda sadece dışişleri bakanlığı'ndan başka kimsenin konuşmamasını söylemişti.
telefonda allen dulles ile bir açıklama hazırlamakla meşguldüm ki birdenbire linc white, dışişleri bakanlığı'ndaki basın ilişkileri sorumlusu, odama girdi ve elindeki bir parça kağıdı bana uzattı. bu, nasa'nın yeni açıkladığına dair bir bant mesajıydı ve türkiye açıklarında kaybolmuş ve görünüşe göre düşmüş bir uçağın kaybolduğunu bildiriyordu.
bu durum hiç hoşumuza gitmedi çünkü bu üstü örtülü hikaye daha önceden hazırlanmıştı ve açıkça yanlıştı, çünkü biz uçağın rusya'daki smolensk yakınlarında, nasa tarafından belirtilen bölgeden bin mil veya daha fazla uzaktaki bir yere düştüğünü biliyorduk. bunun nasıl olduğunu anlayamadık, ama kendimizi bundan çekip çıkarmanız gerekiyordu.
biz sadece oldukça zor bir açıklama yayınladık. tüm detayları hatırlamıyorum. ancak beyaz saray'ın bir hatası olduğunu asla söyleyemezsiniz.
her zaman sorumluluğun (beyaz saray basın sekreteri james) hagerty'ye ait olduğunu düşünürdüm. çünkü başkan "dağdan" ayrıldığında yanındaki ve o gün beyaz saray'a dönecek olan (başkan eisenhower'ın personel sekreteri ve savunma ilişkileri görevlisi) andy goodpaster'a söylemişti. andy goodpaster, devletin bu konudaki tüm tanıtımla ilgileneceğini bildirmesi gerektiğini söylemişti.
hagerty'nin goodpaster'ı geçersiz kıldığını sanıyordum ki bunu da yapabilirdi.
diğer günlerden birinde goodpaster'ı gördüm ve ona sordum. u-2 raporları hakkında hiç anlamadığım bir şey olmadığını ve ona o zaman ne olduğunu sormam gerektiğini söyledim. "korkunçtu" dedi.
"beyaz saray'a geri döndüm ve başkan'ın ne söylediğini hagerty'ye ilettim, ve o, örtülü hikayeyi takip etmemiz gerektiğini ve muhabirleri nasa'ya göndermemiz gerektiğini söyledi. tüm soruşturmaları nasa'ya yönlendirmemiz gerektiğini belirtti." tabii ki, nasa'ya vardıklarında, onlara önceden hazırlanmış bu sahte örtülü hikaye verilecekti.
goodpaster, hagerty ile birlikte başkan'ı görmeye gitti, ve bir nedenle başkan fikrini değiştirdi ve hagerty ile aynı fikirde oldu. hagerty, neden böyle olduğunu açıkladı ve başkan "tamam, devam et" dedi. ne ben ne de allen dulles bu karardan hiç haberdar edilmedik. işte olan buydu. eminim başkan, örtülü hikayesinin ne tür sorunlara yol açacağını fark etmemişti, görünüşe göre olan buydu.
bu yüzden oradan devam etmek zorunda kaldık ve herter geri döndü, ve hala başkan'ın u-2 sorumluluğunu üstlenmemesi için onu ikna etmeye çalışıyorduk. dulles istifa etmeyi teklif etti ve sorumluluğun ona ait olduğunu söylemek istedi. dünyada casusluk işleri genellikle böyle yapılırdı ve paris'te bir zirve toplantısı yaklaşıyordu.
hagerty, başkan'a, allen dulles'ın tüm suçu üstlenmesine izin vermemesi gerektiğini, çünkü başkan'ın hükümette neler olduğunu bilmediği izlenimi yaratacağına ikna etti.
o zamanlar neler olup bittiğini bilmediğini söyleyen birçok saldırı olmuştu ama elbette bu yanlıştı, çünkü biliyordu. bu yüzden hagerty argümanıyla, dışişleri bakanlığı'nın ve diğer herkesin tavsiyelerine aykırı olarak, suçu kabul etmesi gerektiğine ikna oldu. sonunda paris konferansına olay bomba gibi düşmüştü.
ruslar bunu kabul edemezlerdi görünüşe göre bunu unutmaya hazırdılar, başkan şöyle derse devam etmeyi kabul ettiler: “korkunç, özür dilerim. bilmiyordum
biz (pilot francis gary powers'ın kendini öldürdüğünü) hiç düşünmedik, ama öldürmesi gerektiğini biliyorduk.
soru: ayrıca uçağın yok edilebileceği de varsayılıyordu bu doğru mu?
dillon: evet, bu başka bir şey her ikisine de inanmak zorundaydık. biz bunu tahmin etmedik. muhtemelen şansının hayatta olduğundan bile daha az olduğunu düşündük ve eğer hayatta olsaydı, bu kadar çok konuşacak kadar iyi durumda olmazdı.
soru: eisenhower'ın paris'teki zirveyi korumak için farklı bir şekilde yapabileceği veya yapması gereken bir şey olduğunu düşünüyor musunuz?
dillon: eğer suçu kendisi kabul etmemiş olsaydı, kişisel olarak, bu oldukça fark yaratabilirdi. ne kadar, bilmiyorum. söylemesi zor. (1953-59 yılları arasında dışişleri bakanı) foster dulles'ın her zaman dış işleri yürüttüğünü söyleyenler vardı ve çok sayıdaydılar. bu doğru değil. bu konuda birçok kişisel deneyimim var.
eisenhower her zaman yetkiliydi. bu durumda, dışişleri bakanlığı'ndan aldığı tavsiye bu olmasına rağmen, sorumluluğu kabul ettiğinde bunun zirveyi mahvedeceğinin muhtemelen farkında değildi.
william rountree, pakistan büyükelçisi, 1959-1962
rountree: bu uçuşlar, ayub khan ile son derece özel ve gizli düzenlemeler dahilinde bir süre boyunca gerçekleştirildi. her bir uçuş öncesinde, böyle bir uçuşun gerçekleşmesi için onun özel onayını almak zorundaydım. ve gary powers'ın uçuşu aslında pakistan'dan gerçekleşti
nisan ayının ortalarında bu uçuş için izin almam istendi ve cumhurbaşkanı ile konuşmak için karaçi'den rawalpindi'ye gittim. onun onayını washington'a ilettim.
uçuş, hava ve diğer sorunlar nedeniyle birkaç gün gecikti ve nisan ayının sonlarına doğru gerçekleşti. uçuş gerçekleşmeden önce, ayub'un londra'da yapılacak olan birleşik krallık topluluğu toplantısına katılması planlanmıştı. aynı zamanda, danışmanlık amaçlı olarak washington'a döndüm. washington'ı, sanırım nisan'ın son günü terk ettim.
londra'daki havaalanına vardığımda, cıa istasyon şefi'nin acilen beni görmek istediği söylendi. sabahın erken saatleriydi, hatırladığım kadarıyla saat 7 civarındaydı ve onu görmek için doğruca elçiliğe gittim.
bana u-2 uçağının düştüğünü, ruslar tarafından buna dair herhangi bir açıklama yapılmadığını ve pilot gary powers'ın akıbetine dair bir bilgi olmadığını söyledi. durumun bilinen yönleriyle tamamen bilgilendirildim ve ardından ayub'un oteline gittim ve kahvaltı sırasında ona bilgi verdim.
haberleri çok sakin bir şekilde karşıladı, ancak önceden anlaşılan örtülü hikayesine bağlı kalacağımızı umutla ifade etti. bu konuyu başkan eisenhower'a iletmemi istedi, bunu da hemen washington'a gönderdiğim bir telgrafla yaptım.
hem ayub hem de ben pakistan'a döndük ve sovyetler tarafından herhangi bir duyuru yapılana kadar birçok gün geçti. tabii ki, geldiğinde büyük bir etki yarattı. ayub bu konuda aşırı derecede endişeli görünmedi, ancak pakistan, büyük oranda sovyet propaganda ve tehdide maruz kaldı. özellikle u-2'nin kalktığı peshawar'ı bombalama tehdidini hatırlayabilirsiniz.
başkan eisenhower'ın sonunda olanları tam olarak kabul etme ve bunu kamu kaydı haline getirme kararı, ne kadar gereklilik arz etse de, ayub'u şaşırttı ve bu olay sovyetlerle başa çıkmayı zorlaştırdı, diyebilirim.
john d. scanlan, moskova genel hizmetler görevlisi, 1958-1960
scanlan: (u-2 olayı gerçekleştiğinde moskova'daydım.) gerçekten bizi şaşırttı. bu olay 1 mayıs'ta gerçekleşti. ünlü bir life magazine fotoğrafçısı, bir yıl kadar önce moskova'ya atanmıştı. kendisi ve sevimli eşi ile iki çocuğu, red square'e doğru bakan, national hotel'de bir süitte yaşıyorlardı. 1 mayıs için dairenin penceresinden geçit törenini izlemek üzere 21 kişilik bir grup insanı davet etti. adı carl mayden'di. gerçekten nazik bir insandı.
biz de davet edilenler arasındaydık. davet edilen diğer kişiler, o sırada moskova'yı ziyaret eden clifton daniels ve eşi margaret truman ve birçok basın mensubu, max frankel diğerleri idi. davet edildiğimiz için şanslıydık. hepimiz bu şeyi izliyorduk. film çekiyordum. geçit töreninin başlangıcı yaklaşık bir saat ertelendi. fotoğraf makinemde teleskopik bir lens vardı, tareti olan eski 8 milimetrelik kameralardan biri. kızıl ordu'nun mareşali gelip kruşçev ve diğerlerine rapor verdiğinde bunu teleskopla (lenin'in) mozolesine odaklamıştım ve sanki bir tür hareketli sohbet içindeymiş gibi görünüyorlardı.
ardından geçit töreni devam etti. ne olduğunu bilmiyorduk. cumartesi veya pazar gününe kadar öğrenemedik. birkaç gün sonra yüksek sovyetler'in bir toplantısı vardı. kruşçev, kürsüden u-2'nin düşürüldüğünü açıkladı. thompson da katıldı.
o geri döndüğünde ben büyükelçilikteydim. çok öfkeliydi. thompson çok sakin, sessiz, çok iyi huylu bir kişiydi ve nadiren duygularını gösterirdi. ama o geri geldiğinde asansördeydim ve açıkça çok rahatsız görünüyordu. sonrasındaki toplantıda yanındaydım, ancak bana onu bu kadar rahatsız eden şeyin washington'ın ona haber vermemesi olduğu söyledi. bunu o toplantıda öğrendi. çok utanmıştı. daha sonra sovyetler tarafından çağrıldı ve isyan yasasını onlara okudu.
eisenhower'ın ziyareti iptal edildi. güzel bir hazırlık ayı geçirmiştik. bir dizi etkinlik ve parti düzenlemiştik, bunlar arasında eisenhower'ın kruşçev'e hediyesi olacak güzel bir fiberglas motor teknesi de vardı ve üzerinde şöyle bir pirinç plaka vardı: "amerika birleşik devletleri başkanı dwight d. eisenhower tarafından, haziran ayında ziyaret etmesi vesilesiyle, sovyetler birliği yüksek sovyet başkanlık konseyi başkanı nikita sergeyeviç kruşçev'e."
bu pirinç plaka üzerindeydi. daha sonra washington'dan talimatlar aldık ve bu pirinç levhayı çıkarmamızı ve diplomatik posta yoluyla geri göndermemizi istediler, çünkü bu pirinç levhayı taşımaktan utanmak istemediler.
daha sonra tekneyi kulübemizde kullanmak istedik. kulübemizin yakınında güzel bir küçük nehir ve küçük bir yapay göl vardı. bize denildi ki, "hayır, tekneyi geri göndermelisiniz. tekne bulundurmak yine utanç verici olabilir." tekne branda altındaydı. onu hava yoluyla getirmiştik. bu yüzden geri göndermek zorunda kaldık. sanırım onu demiryoluyla geri gönderdik. ardından işler hızla soğumaya başladı ve turumuzun geri kalanında soğuk bir atmosfer hakim oldu.