Adnan Menderes Döneminde İstanbul'da Yapılan Korkunç Mimari Operasyon
dünya üzerinde en uzun süre ayakta kalan imparatorluklardan ikisine yüzlerce yıl başkentlik yapmış tarihî yarımada‘nın ve galata’nın ırzına geçildiği, topkapı sarayı ve at meydanı çevresinin kıl payı kurtulduğu efsanevî kültürel miras soykırımı. kimse de dememiş ki: “aga bu nedir?”
esasen ilk olarak lütfi kırdar'ın yıktırdığı birtakım eski yapılarla imar planları başlıyor ve 1956-1960 arası dönemde ivmelenerek devam ediyor.
“karaköy-beşiktaş güzergâhı” yıkım işlemlerine ve hangi eserlerin ebediyen ortadan kalktığına veya alakasız yerlere konulduğuna dair arşivlik fotoğraflarla bezeli bir yazı. (istanbul'u yıkarak tarihe geçenler)
karaköy'de yıktırılan merzifonlu kara mustafa paşa camii:
nusretiye camii önündeki orijinal yerinden 1957'de alınarak maçka'ya taşıtılan ikinci abdülhamid çeşmesi:
hacı mehmet emin ağa çeşmesi ve sebili'ne 1756 yılında eklenen ve yol oraya taşmadığı halde traşlanan mektep ve tekke evi:
hacı mehmet emin ağa çeşmesi ve sebili'nin bir başka açıdan çekilmiş fotoğrafında mektep ve tekke evi görülüyor:
dolmabahçe'deki bezmiâlem valide sultan camii'nin muvakkithanesi deniz kenarına taşınmadan ve avluyu çevreleyen duvarlar yıktırılmadan önce (1944)
bezmiâlem valide sultan camii'nin eski bir fotoğrafı:
mimar sinan'ın inşa ettiği ve 1957'de yıktırılan sinanpaşa hamamı'ndan bir fotoğraf:
tophane'deki nusretiye camii'nin muvakkithanesi ve sebili bugünkü yerlerine taşınmadan önce (1855)
tophane nusretiye camii eski bir fotoğrafı
karaköy, yıkım çalışması sırasında (1945 dresden değil 1950'ler karaköy)
fatih sultan mehmed'in fetih sonrası inşa ettirdiği, kanuni zamanında ihtiyaca göre yıkılıp yeniden yaptırılan tophane-i amire'nin yıkımı 1957
karaköy sahil, mehmet ali paşa han yıkım öncesi
karaköy sahil, mehmet ali paşa han yıkımı
beyazıt'ta yol çalışmaları sebebiyle yıktırılan kemankeş kara mustafa paşa medresesi
yıktırılan aksaray oruç gazi camii
ordu caddesi açılması ve genişletilmesi sırasında ön yüzü yıktırılan ve orijinal görünümünü kaybeden simkeşhane. fatih sultan mehmed 1475 yılında bu yapıyı sikke bastırdığı bir darphane olarak kullanmış. bugün neyse ki restore edilmiş olup, il halk kütüphanesi olarak hizmet veriyor:
sinan meydan’ın internette denk geldiğim güzel bir yazısının bir kısmını aşağıya ekliyorum. birtakım fotoğraflar da söz konusu yazının sonunda verilmiş. ben buraya hepsini koymayacağım. isteyen kısa bir google araması ile bulabilir.
“...araştırmalarım sonunda menderes zamanında sadece istanbul'da 54 tane caminin yol açma ve değişik imar faaliyetleri sebebiyle yıkıldığını öğrendim. dp döneminde istanbul tophane, karaköy, fatih, eminönü, beşiktaş'da tam anlamıyla bir tarihi cami katliamı yaşanmış.
dp ve menderes döneminde istanbul'daki tarihi cami ve mescit katliamı istanbul'un imarı için getirilen fransız mimar henry prost eliyle gerçekleştirilmiştir. zeki bağlan hoca, 2010 yılındaki bir konferansında bu gerçeği şöyle ifade etmiştir:
"ilk darbeyi saraçhane-unkapanı arasında vurur. çandarlı ibrahim paşa hamamı, altuncuzade tekkesi ve süleyman halife mektebi bir yana hoca teberrük mescidi sanat değeri çok yüksek bir binadır. revani mescidi hiç gereği yokken yıkılır. divan edebiyatının ünlü isimlerinden revani çelebi'nin mezar taşı dahi kırılır. bir bayezid devri eseri olan firuzağa mescidi yola tesadüf etmez. buna rağmen bileti kesilir, ortadan kaldırılır.
hoca sinan tarafından yaptırılan azepler mescidi fatihli yıllardan kalmadır ama hamamı ile birlikte yola katılır. kanuni devri hatırası tüfenkhane mescidi üç kuruşa satılır. saraçhane mescidinin üzerinde ise şu an resmi daireler vardır.
prost, bu kadarla yetinmez. ikinci yıkım furyası ile (1955-57) yol kenarında kalan mescidleri de ayıklar. zeytinciler mescidiyok edilir.. voynuk şücaeddin camii'nin yıkım emrini kimin verdiği hiç anlaşılamaz. hazire bile darma duman edilir, istanbul'un ilk belediye başkanı hızır bey'in mezarı ortada kalır. arsalar tekrar camileştirilemesin diye hızla betonlaştırılır ki bu alanda imç blokları yayılır.... sadece 56-57 yılları arasında 54 camiyi yıktırır. bunun yanında hamamların, tekkelerin, sebillerin, çeşmelerin hesabı yapılmaz..."
prof. ilber ortaylı, milliyet gazetesinde "cami olmaktan çıkan camiler" başlıklı yazısında menderes'in istanbul'da mimar sinan'ın mescitlerini, camilerini buldozerle yıktırdığını, ancak hiçbir müslümanın nedense bu gerçekten söz etmediğini şöyle ifade etmiştir: "70 ila 50 sene evvelinin camiyi ambar yapma, kışla yapma olaylarını tekrarlamak ne tarihi açıklamaya yeter ne de politika yapmaya, üstelik yeterince delil de ileri sürülmüyor. falan mahallelerdeki camilerin depo yapıldığı söyleniyor ama menderes’in imar çalışmaları sırasında rölöveleri ve albümleri bile çıkarılmadan tarihe gömülen mimar sinan mescitlerinden, beyazıt’ta yıkılan kemankeş kara mustafa paşa camii ve medresesinden, topkapı’daki kara ahmet paşa’nın mimar sinan eseri zarif sebilinden (ki bence istisnai bir rönesans tipi fontanaydı, inşaat makinelerini dayayıp yıkılışını gözümle gördüm) bahseden müslüman yok. bu memleketin tahribi şu veya bu grubun işi değildir. toptan yaptığımız bir kepazeliktir."
istanbul'un tarihini en iyi bilen türkiye’nin sayılı sanat tarihçilerinden prof. dr. semavi eyice, milliyet gazetesinde neşe mesutoğlu'na verdiği röportajda, menderes’in bazı camileri yıktırdığını ileri sürmüştür.
1950’lerde yeni sabah gazetesinde yazar olan semavi eyice, adnan menderes'in sekban paşa mescidi, mimar ayaz camii, velide camii'nin türbesi gibi dini eserleri yol yapmak için yıktırdığını anlatmıştır.
eyice, kendisinin bu cami, mescit ve türbelerin yıkılmasına gazetesinde itiraz ettiğini ancak uyarıldığını da belirtmiştir. eyice, türk tarihi için önemli olan zeyrek evlerinin de bu dönemde yıkıldığını söylemiştir.
prof. semavi eyice, “sanat alemi” dergisinden ülkü ö akagündüz’e verdiği röportajda da bu gerçeğin altını çizmiştir:
işte semavi eyice’in o röportajından bazı bölümler:
“menderes döneminde nice ibadethaneler şuursuzca yıkıldı. (menderes'in) adına görkemli bir türbe yapıldı; ama günahı da çoktu hani.” diyen eyice, istanbul’da geniş caddelere, meydanlara ve yeşil sahalara karışıp giden elliden fazla caminin bazısı, projeleri hiç tehdit etmediği hâlde biraz da keyfî uygulamalarla ortadan kaldırılmış. semavi hoca, menderes’in açtırdığı atatürk bulvarı’na kurban giden iki camiden şöyle söz ediyor:
"bozdoğan kemerinden aksaray’a inerken sağda iki küçük cami vardı. baba hasan alemi ve oruç gazi camileri. baba hasan alemi’yi daha o zaman vakıflar kiraya vermişti. hatta bir öğretmen oturuyordu içinde. cadde üstünde olmamasına rağmen yıktılar onu. oruç gazi mamurdu, kullanılıyordu. hiç lüzumu yokken yıkıldı o da. bulvar açıldığında, dört tarafında servi ağaçlarıyla çok şirin bir durumu vardı, caddeden dışarıda ve biraz çukurdaydı zaten. kimin aklına estiyse, lüzumsuz burada dediler, yıktılar.”
“adana’da kentin göbeğinde, camisi, medresesi, kütüphanesiyle görkemli bir külliye düşünün. 1650’lerde cafer paşa yaptırmış, 1950’de cadde genişleyecek bahanesiyle yıkılmış. ne var ki arsa hala boş, külliye yıkıldığı ile kalmış, şehrin anıtsal yapısının yerinde şimdi çömlekçi var".
işte istanbul'da dp döneminde menderes'in yıktırdığı ve tahrip ettirdiği tarihi camilerden bazıları:
-1465 tarihinde inşa edilmiş olan tarihi murat paşa camii vatan caddesi yapılırken 1957'de yıkılmıştır.
-pertevniyal lisesi yakınlarında bulunan tarihi oruç gazi camii, 1956 yılında yol yapım çalışmaları sırasında yıktırılmıştır.
-yeni kapı yakınlarında fatih döneminden kalma 1479 tarihli çakır ağa camii yine yol yapım çalışmaları nedeniyle 1958'de yıkılmıştır.
-aksaray'da vatan cadesinin başlangıcında yer alan fatih döneminden kalma camcılar camii ve çeşmeleri, 1957 yılında yol yapım çalışmaları nedeniyle yıkılmıştır.
-aksaray'da,1555 yapımı tarihi kazasker abdurrahman camii 1957'de yol yapım çalışmaları nedeniyle yıkılmıştır.
-karaköy kabataş arasında -bugünkü mimar sinan üniveristesi'nin tam karşısındaki- salıpazarı süheyl bey camii 1957'de yol yapım çalışmaları sırasında yıkılmıştır.
-karaköy kabataş arasındaki 1878-1879 yapımı, özgün mimariye sahip çok nadide eserlerden biri olan karaköy mescidi veya camisi 1958'de yol yapım çalışmaları sırasında yıkılmıştır.
-karaköy kabataş arasındaki ıı. mahmut döneminden kalma, 1826 yapımı, tarihi nusretiye camii ve sebili 1958'de yol yapımı sırasında tahrip edilmiştir.
-karaköy kabataş arasındaki mimar sinan eserlerinden kılıçali paşa camii ve dükkanları 1958'de yol yapım çalışmaları sırasında tahrip edilmiş, bazı duvarları yıkılarak yeniden yapılmıştır.
popüler tarih dergisi aralık 2000 sayısında bu imar operasyonunu incelemiş.