bu "amerikalilar gerizekali, avrupalilar super kulturlu" klisesi de defalarca curutulmesine ragmen yillardir bitmedi. ortalama iq'lara bakiyoruz abd ortalamasi 100, avrupa ortalamasi 99, arada 1 puanlik bir fark var (sadece almanya, ingiltere gibi gelismis avrupa ulkelerinin ortalamasina bakinca da ortalama 101, yani yine fark 1 puan). nufusa orantili olarak universite mezun oranlarina, iki bolgedeki muhendis/doktor oranlarina bakiyoruz yine arada neredeyse hic fark yok. akademik yayinlara, patentlere filan bakiyoruz, abd uzak ara onde. kisi basi ortalama kitap okuma, muze ziyaret etme, tiyatroya gitme gibi istatistiklere bakiyoruz ve yine arada yok denecek kadar az fark var. kisaca bu geyik tamamen sehir efsanesinden ibaret.

amerika'da aptal, cahil, koylu insan cok var ama avrupa'da da var, baska yerlerde de var. gecen sene illinois'te kus ucmaz kervan gecmez bir koyde yasiyordum ve evimin karsisinda misir tarlasi vardi. o zamanlar en buyuk hobilerimden biri oradaki bicerdoverleri izlemek ve resimlerini cekmekti.

tarlanin sahibi olan koylu adami her hafta kutuphanede goruyordum. ayda bir cocuklarini alip 230 km uzakliktaki chicago'ya gidip muze gezisine cikartiyordu. adama "turkiye'nin basbakani kim?" desen bilmez ama bu onu cahil yapmaz (ornegin ben de polonya'nin veya bulgaristan'in basbakanini bilmiyorum). ha bu arada kus ucmaz kervan gecmez yerde 7 bin kitaplik kutuphane vardi.

arastirmalara gore gecen sene bir amerikali ortalamada 12 kitap okumus. yetiskin nufusun %75'i en az bir kitap okurken %25 gecen seneyi hic kitap okumadan gecirmis. ornegin ingiltere'de bu oran %66-33 seklindeymis. bir baska ornek olarak hollanda'da %75-25'mis. yine ortalama bir amerikali gecen sene haftada 5 saat 15 dakikayi kitap okumaya ayirmis. avrupa'da da bu ortalama 5 saat 30 dakika civarinda dolasiyor. kitap okuma istatistikleri olarak abd, ingiltere, almanya, fransa ve kanada (ki kendisine amerika kitasindaki avrupa denir) arasinda yok denecek kadar az fark var.

2013 yilinda abd'de piyasaya 304 bin kitap cikmis ve cin'den sonra dunya'da en fazla kitap cikartan ulke abd (nufusa orantilayinca ingiltere'den sonra yine az farkla ikinci sirada). sadece akademik yayinlara baktigimizda abd yilda 1 milyona yakin makale ile uzak ara dunya lideri. abd hem kisi basina dusen kutuphane sayisi hem de kutuphanelere yapilan yatirim olarak avrupa'nin onde gelen ulkeleriyle (ingiltere ve almanya gibi) ayni seviyede ve avrupa genel ortalamasinin uzerinde. ulkede toplam 120 bin kutuphane var ve ulkede 2800 kisiye bir kutuphane dusuyor. bugune kadar irili ufakli bir cok amerikan sehrinde yasadim ve bir kere bile gittigim bir kutuphaneyi bos gormedim. abd'de kisi basi satin alinan kitap sayisi avrupa'ya gore ortalamada %20 daha fazla ama satin alinan her kitap okunmadigi icin bu istatistik tek basina bir sey ifade etmeyebilir.

ortalama iq'lara gelince yukarda bahsettigim gibi abd'deki ortalama iq puani 100. zaten akademik iq testleri abd'yi norm alarak hazirlandigi icin ozel olarak abd ortalamasi 100 getirilecek sekilde hazirlaniyor. eger abd ortalamasi 100'un uzerine cikarsa bazi sorular zorlastiriliyor, 100'un altina duserse bazi sorular kolaylastiriliyor. buradaki amac bir norm olusturup insanlar arasinda karsilastirmalar yapabilmek (yani bugunku 100 iq ile 50 yil onceki 100 iq ayni anlama gelmiyor). iq skorlarinin standart sapmasi da 15 ve ulkeler arasindaki birkac puan fark bir sey ifade etmiyor. iki ulke arasinda bariz fark var diyebilmemiz icin en az 6-7 puan fark olmasi gerekiyor.

avrupa'daki ortalama iq'lara baktigimizda almanya, hollanda, italya 102 ortalamayla abd'nin 2 puan onundeyken, ingiltere, isvec ve isvicre 101 ortalamayla abd'nin 1 puan onunde. bir cok avrupa ulkesinde ortalama iq ayni abd'de oldugu gibi 100 puan. bazi avrupa ulkelerinde ortalama 95-96 civarinda da dolasiyor (ornegin turkiye ve yunanistan) ama genel ortalama 99, yani abd ile yaklasik olarak ayni. yillardir cesitli ortamlarda "amerika'da ortalama iq 70'mis" geyigi yapilsa da adi ustunde bir bir geyikten ibarettir.

abd'de 25-64 yas arasinda yani calisma yaslarinda olup universite diplomasi olan kisilerin orani %40. avrupa'da en yuksek oran %44'le norvec'e ait. polonya, hollanda ve ingiltere'de bu oran ayni abd gibi %40'da. avrupa'nin geri kalan ulkeleri bu konuda abd'nin gerisinde kalirken (ornegin fransa'da %30, almanya'da %22) avrupa ortalamasi abd ortalamasinin altinda kaliyor.

akademik makale ve patentlere baktigimizda abd her listede ya en basta gozukuyor ve avrupa'da abd ile bu konuda rekabet edebilen ingiltere ve almanya disinda pek bir ulke yok. bu makale ve patentleri muhendislik ve tip gibi teknik alanlara sinirladigimizda abd ile avrupa arasindaki fark daha da aciliyor.

2014 yilinda amerikan muzeleri 850 milyon bilet satmis. bu biletlerin bir kismini abd'yi ziyaret eden yabanci turistler almis olsa da ezici bir cogunlugunu amerikalilar almis. istatistiklere gore muzeleri sosyal ve ekonomik duzey olarak her duzeyden insan ziyaret etmis, yani muzeler sadece zengin kesime hitap etmemis. amerikan muzelerinin amerikan ekonomisine yillik katkisi 21 milyar dolari asmis durumda ki bu dunya'daki 90 ulkenin ekonomik hacminden daha yuksek bir rakam. bu rakam ayni zamanda koc holding'in 15 yillik karina denk. abd ve avrupa'da muzede harcanan zaman oranlari birbirine cok yakin. yine amerikan tiyatrolarina gecen sene 48 milyon kisi ziyarette bulunmus. nufusa orantilayinca bu bir cok avrupa ulkesiyle ayni seviyede. abd'lilerin 3'te 2'si sinemaya en az bir kere giderken ortalamada kisi basina sinema ziyareti olarak abd'nin uzerinde olan tek avrupa ulkesi izlanda, o da cok kucuk bir farkla.

demek ki "avrupalilar super kulturlu, amerikalilar aptal" geyigi sehir efsanesinden ibaret. hangi istatistige bakarsak bakalim abd ile avrupa basabas gidiyor ve bir cok istatistikte abd onde gidiyor.

bununla beraber bir geyige daha cevap vereyim, o da "abd'de kultur yok" geyigi. dogrulugunu teyit etmesem de anlatilan bir hikayeye gore bir gun kadinin biri picasso'ya gider ve resmini cizdirir. picasso 5-10 dakikada resmi cizip bitirir ve kadindan epeyce yuklu bir ucret ister. kadin da "alti ustu 10 dakika emek harcadin, niye bu kadar para istiyorsun?" deyince picasso "10 dakika degil, 30 yil + 10 dakika" diyerek ayari verir. evet abd'nin tarihi 225 yildan ibaret ama abd uzaydan inen kisiler tarafindan kurulmadi. abd'yi kuran avrupalilar'di ve avrupa'dan goc ederken yanlarinda avrupa kulturunu de getirdiler. bunun en buyuk kaniti bundan 226 yil once yazilan amerikan anayasasidir. abd ilk kuruldugu gunden itibaren sehirlesmeden muhendislige, devlet kanunlarindan universitelerdeki kurumlasmaya kadar hemen hemen her alanda avrupa kulturunun izlerini gorursunuz.

olaya picasso gibi bakarsak abd tarihi 225 yil degil 2 bin yil + 225 yildir ve ulkede 2 bin yillik eski binalarin ve kalelerin olmamasi bu gercegi degistirmez. kultur eski bina ve arkeolojik kalintilarla olsaydi bugun dunya'nin en kulturlu milletleri bagdat, sam, kahire gibi tarihi sehirlerde yasayan araplar olurdu.

avrupa ile amerika'nin karsilastirilmasina gelince, bu bir tercih meselesidir. bazilari avrupa'da daha mutludur bazisi abd'de daha mutludur. olaya ekonomik olarak bakarsak orta-alt ve alt gruplar icin avrupa, orta-ust ve ust gruplar icin abd daha rahattir. sundan supheniz olmasin, her ikisi de ortadogudan bir cok konuda en az 100-200 yil ilerdedir. dunya'nin en basarili 500 universitesi icinde 100'den fazla amerikan universitesi (ilk 10'da 7 tane), dunya'nin en basarili 500 sirketi icinde 200'e yakin amerikan sirketi var.

bunun disinda avrupalilar daha cok tatil yapar, amerikalilar daha cok para kazanir, avrupalilar daha cok vergi odeyip daha cok sosyal hizmet alir, amerikalilar daha az vergi odeyip daha ucuza gecinir. avrupa'da iskandinavlar haric her yerde futbol en populer sporken iskandinavlarda buz hokeyi en populer spordur. abd'de en populer spor sehirden sehre degisse de amerikan futbolu gayet populerdir. avrupalilar amerikalilar'a gore daha cok dil bilirler. amerikalilar icinde latin ve asya kokenlileri saymazsak ingilizce disinda dil bilen nadirdir (gerci bu son yillarda degismeye basladi ve yeni nesil amerikalilar ikinci dil ogrenme konusunda daha yetenekli ve azimliler).

kliselerden bahsetmisken bir baska klise de "almanlar'in her alanda amerikalilar'dan kat kat iyi olmasi" konusu. almanlar'in bmw ve mercedes gibi arabalari tabi ki abd'nin ford ve gm arabalarindan daha ustun (ki ustun olsun zaten, fiyat olarak arada daglar kadar fark var) ama bir cok alanda amerikalilar hala rakipsiz. almanlar ford ve gm'e karsilik mercedes ve bmw koymus ama ornegin is makinalarinda caterpillar, tarim makinelerinde john deere, ucak sanayiinde boeing, software isinde microsoft, hardware isinde apple, teknoloji sektorunde google ve islemci sektorunde intel gibi sirketlere de benzer kalibrede karsilik koyabilmis mi? almanlar'in en iyi oldugu sektorler oldugu gibi amerikalilar'in en iyi oldugu sektorler de mevcut.

bu arada yukarda verdigim istatistiklerin cogunda cin, japonya ve guney kore avrupa'yi da abd'yi de geride birakmis durumda. bu da ilginc bir ayrinti olarak not edilsin. daginik bir yazi oldu ama neyse. o degil de bu kadar konustum bir oregon demedim. oregon, amin.

ozet gec diyenlere: yaygin kaninin aksine amerikalilarla avrupalilar arasinda zeka veya kultur olarak hicbir fark yok.

edit: bu kadar istatistik ve veri paylastiktan sonra hala "amerikalilar'in avrupalilardan kat kat daha cahil ve kultursuz oldugunu zaten herkes biliyor" denerek durum curutulmeye calisilmis. ayni mantikla bundan 500 sene once yasansa "dunya'nin duz oldugunu herkes biliyor" denerek dunya'nin kure seklinde oldugunu gosteren verilen curutulmeye calisilacakti. bu biraz da "evrim teorisi dogruysa bugunku maymunlar neden insan olmuyor" demeye benziyor. bir de "turkiye'de de milyonlarca universite mezunu var" denmis. o zaman abd'de microsoft, google, intel, caterpillar, boeing, ford, apple, tesla gibi onlarca sirket cikarken turkiye'den niye bir tane bile bu sekilde bir sirket cikmamis?

tamam amerika emperyalisttir, kapitalisttir, dunya'ya hakim olmak istemektedir ama bu burada tartistigim konudan bagimsiz. olaya siyasi bakacaksak ikinci dunya savasina kadar gitmeye gerek yok. ege denizinde multeci botunu batirip yuzlerce insani bogulmaya terk eden yunanlar, kizini kucaginda tasiyan multeciye celme takan macarlar, multeci cocuklara bozuk para atip eglenen hollandalilar, birkac bin multeci almamak icin rte ile para pazarligi yapan almanlar, turk'un birini bir tartisma sonrasinda dove dove otobusten atan ingilizler mi abd'den insanlik ve kultur olarak fersah fersah ilerde mi oluyor?

bir de "abd'deki en solcu partiler bile aslinda sagcidir" denmis. ona bakarsan avrupa'daki solcu partiler de 20-30 yil onceye gore epeyce saga cekilmis durumda. ornegin bugun fransa'da iktidar olan sosyalist partisinin kac tane icraati sosyalisttir? son ekonomik krizde ve multeci krizinde avrupa'daki gunumuzde kagit uzerinde solcu olan bir cok partinin bir cok konuda abd'deki demokratlardan bile daha sagda oldugu ortaya cikti.

kabul etseniz de etmeseniz de elimizdeki tum veriler sunu gosteriyor:

avrupalilarla amerikalilar arasinda kultur ve zeka olarak fark yok.