Ercüment Ovalı, COVID-19'un Aşısını mı Buldu?
bir virolog olarak bu konuda ben de iki satır yazayım.
ilk olarak aşının ne olduğunu söyleyeyim
aşı, bir hastalık etmenine karşı hastalıkla daha önceden karşılaşmamış birini güvenli olarak tanıştırma yöntemidir. içerisinde virüse ait herhangi bir şey olan hemen her şey aşı olarak kullanılma potansiyeli taşır. mesela covid-19 hastası birinin mukusunu alıp kaynatıp sağlam insana vererek aşılama yapabilirsiniz. işe yarar mı? neden olmasın. güvenli mi peki? hatta özel bir firmaya sentetik olarak sars spike gp ürettirip bunu aşı olarak da kullanabilirsiniz. aşının tarihine bakarsanız aslında çok eskilere gider. edward jenner'den önce osmanlı'da aşı benzeri yöntemler vardı. osmanlı'dan binlerce yıl önce benzeri yöntemler çin'de de vardı. mesela çiçek hastası birinin küçük deri parçalarını sağlıklı insanların derilerine koyarak ufak bir enfeksiyon başlatıp aşılama yapıyorlardı, %10 mortalitesi vardı bu yöntemin ama zamanın şartlarında kabul edilebilir bir orandı bu.
peki binlerce yıldır yapılan bu iş neden bu kadar uzun sürüyor?
çünkü % (yüzde) işaretinin yanına koyacağınız sıfır (0) harici bir sayının kabul edilebilirliği yok. ayrıca aşının yapıldığı herkesin immün yanıt geliştirmesi istenir. yani 25 yaşındaki birinde de etkili olmalı 95 yaşındakinde de. bu yüzden önce hayvanlarda aşılama yapılır, sonra bu hayvanların serumları ile nötralizasyon deneyleri yapılır. başarılıysa klinik aşamaya geçilir ve bu 3 aşama sürer. en son üretime geçilir ve üretimde başlı başına bir problemdir. bütün bu süreçlerde temizinden 1-2 yıl süre alır.
gelelim ercüment ovalı'ya
3 tane makale yazdık diyor, hakem incelemesi 1 ay falan sürer o yüzden bu konuda laf etmeyeceğim. dediğine göre inaktif aşı geliştirmiş, yani virüsü normal şekilde üretip kimyasal ya da ışıl işlemle öldürüp kullanma taktiği. kolay bir yöntem ancak yaptım bunu demesi için hayvanda denemesini yapıp nötralizasyon testlerini yapması gerekir. halbuki bu twitter paylaşımına göre 4 nisan tarihinde hücre kültürünü çalışır hale getirememişti; 2 haftada bu kadar yol alması mümkün değil:
resimde izole ettiğimiz virüsler diyor ama resimde hücre kültürü kesiti var. yahu hücre içi membranları görünüyor resimde, izole edilmiş bir virüsün resminde hücre membranının, ribozomların, organellerin işi ne? adam virüsü izole etmemiş bile bildiğiniz, hücre kültürünün tem resmini çekip koymuş virüsleri izole ettim diye. hatta o virüsler hücreden daha ayrılmamışlar bile, hala hücrenin içindeler ve ercüment ovalı, bu resmi izolasyon resmi diye yutturuyor. yahu hiç yoktan, virüsü ürettiğin hücre kültüründe kullandığın besi yerini filtreden geçir onun üzerinden tem fotoğrafı çek, en azından milleti salak yerine koymamış olursun, hem de ultra ince kesim yapmak zorunda kalmayacağın için senin içinde kolay olur ama onu yapabilmen için virüsü gerçekten üretmen lazım.
bana soranlar olacaktır, sen ne yapıyorsun diye. şu an finlandiya'nın geliştireceği adenoviral vektör temelli aşı için kendi grubumun görevlerini yapıyorum. bu aşının tasarımı ve klinik çalışmaları bitince aşı üzerinde herhangi bir fikri mülkiyet hakkı iddia edilmeyecek, yani isteyen kendi ülkesinde üretebilecek. görevim de hiv temelli bir vektöre sars spike gp giydirip onun üzerinde antisera testi yapmak için ideal hücre hatları kurmak. bu şekilde aşılanmış farelerin immün yanıt geliştirip geliştirmediklerini öğreneceğiz. sadece bu bile finlandiya şartlarında minimum 2 hafta sürüyor. türkiye'de en son çalıştığımda sipariş edilen primerler 1 ayda geliyordu.
biraz daha detaylandıralım aşı konusunu
covid-19'u önleyici ve tedavi edici aşı , ilaç ve diger medikasyon ile ilgili tüm dünyada devam eden araştırma, geliştirme faaliyetleri , bilinen bir gerçek.
uluslararası olarak, mart 2020 sonu itibariyle, yaklaşık 100 ilaç şirketi, çok sayıda biyoteknoloji firması, üniversite araştırma grupları ve sağlık kuruluşları aşı veya ilaç geliştirme aşamalarında yer alıyor sevgili dostlar. hatta sars-cov-2 için moderna ve inovio firmaları, ocak ayında hayvan deneylerini atlama izni bile almışlardı. hani daha virüsün adının bile konmadığı günlerde, hani daha pandemi falan ortada yokken.
dünya sağlık örgütü (who), avrupa ilaç ajansı (ema), abd gıda ve ilaç idaresi (fda) ve çin hükümeti ve çinli ilaç üreticileri, türkiye cumhuriyeti sağlık bakanlığı'nın koordinesinde bazı üniversiteler, fransa hükümeti ve fransız ilaç geliştiricileri, büyük bir devlet katkısıyla almanya menşeli ilaç firmaları, ingiltere hükümeti ve ilaç üreticisi firmalar, dünyanın çok yerinde başka ülkeler ve geliştiriciler, aşıların, antiviral ilaçların ve monoklonal antikorun gelişimini hızlandırmak için akademik ve endüstri araştırmacıları ile koordine olarak çalışıyorlar.
bu çalışmaların odağında the coalition for epidemic preparedness ınnovation’s isimli kuruluş var. cepi'nin 2015 yılında temelleri atılmış, 2017 yılında davos'ta düzenlenen (bkz: dünya ekonomik forumu) sırasında kuruluşu ilan edilmiş, bill gates ve melinda gates, norveç , japonya ve almanya tarafından verilen 460 milyon dolar bagış ile çalışmalarına başlamış.
cepi , covid-19 ile ilgili, 2 milyar dolarlık bir aşı geliştirme fonu kurdu ve belli bir süre her yıl 100 milyon abd doları aşı geliştirme yatırımı taahhüdü verdi. geçenlerde herkes 2-3 aya aşı beklerken, yeni bir bill gates açıklaması ajanslara düştü:
"orta vadede etkili bir ilaç bulunmasının şart olduğunu dile getiren gates, mücadeleye son noktanın da aşıyla konacağını anlattı. gates, ‘her şey iyi giderse’ aşının 18 ayda içinde çıkacağını öngörüyor.
‘normal’e ancak geniş bir aşılamadan sonra dönüleceğini söyleyen gates, aşı çalışmasına yönelik şu anki harcamaların çok yetersiz olduğunu, bu alanda 10 milyarlarca dolar harcanması gerektiğini belirtti."
2005 yılından beri bill gates' in sağlık, aşı geliştirme , salgınlar gibi konulara , kendi kurduğu vakıf üzerinden ilgisi sürüyor ve bu bağlamda, belirli süre aralıklarında the coalition for epidemic preparedness ınnovation’s'a yaptığı yüklü bağışları düşünecek olursak, kendisinin (bkz: bill gates) sıfatı ile 18 ay gibi bir süre vermiş olması, birkaç ay içinde aşı üretileceğini iddia edenlerden çok daha inandırıcı fakat komplo teorisinden bahsediyorum sanılmasın ama bir o kadar manidar geliyor bana.(şubat 2020 de who'da 18 ayı işaret eden bir tarihe dikkat çekmişti)
konuya geri dönelim; mart ayının sonuna kadar, covid-19 enfeksiyonları ve enfeksiyon sonrası tedaviler geliştirmek üzere, dünya sağlık örgütü uluslararası klinik araştırmalar kayıt platformu'na 536 klinik çalışma kaydedildi. yeniden yapılacak klinik araştırmalar arasında, diğer enfeksiyonları tedavi etmek için kullanılan çok sayıda yerleşik antiviral bileşik vardı. mart ayında, dünya sağlık örgütü 10 ülkede "dayanışma denemesi" ni başlattı. bu ülkeler arjantin , bahreyn , kanada , fransa , iran , norveç , güney afrika , ispanya , isviçre ve tayland 'dır.
dsö, covid-19 ile enfekte olmuş binlerce insanı, mevcut dört antiviral bileşiğin etkinliği ile ilgili tedavi etkilerini değerlendirmek üzere projeye kaydetti. bu projenin adına “solidarity” clinical trial for covid-19 treatments deniyor.
bu projede , laboratuvar, hayvan ve klinik çalışmalardan elde edilen kanıtlara dayanarak, aşağıdaki tedavi seçenekleri seçilmiş: remdesivir ; lopinavir / ritonavir ; interferon beta-1a ile lopinavir / ritonavir ; ve klorokin veya hidroksiklorokin .
remdesivir daha önce, ebola tedavisi için test edildi. koronavirüslerin de neden olduğu ortadoğu solunum sendromu (mers-cov ) ve şiddetli akut solunum sendromu (sars ) için yapılan hayvan çalışmalarında umut verici sonuçlar doğurmuştur ve bu da covid-19 hastalarında bazı etkilerin olabileceğini düşündürmektedir.
lopinavir / ritonavir hiv için lisanslı bir tedavidir. covid-19 , mers ve sars için kanıtlar henüz klinik vakaları iyileştirebileceğini veya enfeksiyonu önleyebileceğini göstermemiştir.
bu çalışma covid-19 hastaları için herhangi bir yararı tanımlamayı ve doğrulamayı amaçlamaktadır. laboratuvar deneylerinden bu kombinasyonun covid-19'a karşı etkili olabileceğine dair göstergeler olsa da, covid-19 hastalarında şimdiye kadar yapılan çalışmalar sonuçsuz kalmıştır.
interferon beta-1a , multipl sklerozu tedavi etmek için kullanılır. bu ilaç ile ilgili, bilinen bir ms hastası olan serdar ortaç ile ilgili bir örnek verelim.
--- spoiler ---
hastaneye girdikten sonra ateşini ölçtüren ortaç, "ateş normal yırttık. hastanede göğüs hastalıkları bölümüne geldim. tomografiye gireceğim orada virüs varsa görünecek. ms hastası olduğum için doktorumun verdiği ilaç benim tüm bağışıklık sistemimi koruyormuş" dedi.
--- spoiler ---
dolayısı ile interferon beta-1a için, bağışıklık sistemini korumaya yönelik önleyici kapsamda bir tedavi şekli denebilir.
klorokin ve hidroksiklorokin çok yakından ilişkilidir . sıtma ve romatoloji rahatsızlıklarını tedavi etmek için kullanılır. çin ve fransa'da yapılan küçük çalışmalar covid-19'un neden olduğu pnömoniye karşı klorokin fosfatın olası yararına dair bazı göstergeler sağladı, ancak bu tedavi randomize çalışmalar ile onaylanmış değil.
normalde, aşı ve ilaç geliştirme, yeni bileşiğin güvenliğini ve etkinliğini test ve garanti etmek için tipik olarak beş yıldan fazla bir süreye ihtiyaç duyuyor ve çok aşamalı bir süreç.
european medicines agency (ema) ve united states food and drug administration (fda) gibi düzenleyici kurumlar klinik testleri hızlandırmak için burokrasiyi ortadan kaldırarak prosedürleri hızlıca onayladı.
bu arada , 21 mart 2020 tarihinde abd hastalık kontrol ve önleme merkezi cdc remdesivir ile ilgili bir tavsiye yayınladı . "klinik pnömonili hastalar için remdesivir kullanılabilir ve tavsiye edilebilir."
tekrar bu aşı üretimi konusuna değinelim biraz. birçok şirket, mers ve sars gibi diğer koronavirüsleri hedefleyen aşı platformlarına zaten sahipti. bu, covid-19 'a neden olan yeni koronavirüse karşı immünizasyon için deneysel aşıları hızla prototiplemelerini sağladı. aşağıda, kendi başlarına veya başka bir ilaç yapımcısı ile ortaklaşa olarak covid-19 aşılarını aktif olarak geliştiren şirketlerin bazıları bulunmaktadır.
arcturus therapeutics, biontech, cslbehring, dynavax, glaxosmithkline, inovio, johnson & johnson, novavax, pfizer, sanofi, translate.bio.
bu şirketlerden ikisi şu anda lider konumda görünüyor. mart ayında, moderna deneysel bir covid-19 aşısının insanlarda ilk klinik testini başlattı .
amerikalı firma moderna therapeutics, klinik denemelerin başarıyla devam ettiğini, gelecek sonbahardan itibaren ilk aşıların dağıtabileceğini duyurdu.
--- spoiler ---
aşının geliştirilme aşamasının 'rekor' hızla devam ettiğinin altını çizen şirket ceo'su bancel, "hükümetler onaylarsa, 2020 sonbaharına kadar sağlık personelleri ve risk altındaki kişilere aşıyı dağıtmaya başlamayı umuyoruz. ikinci hedef, geliştirmenin başlamasından 12 ila 18 ay sonra, yani 2021'de resmi izinler alındıktan genel dağıtıma başlamak" diye konuştu
--- spoiler ---
diğer bir şirket olan inovio ise, 6 nisan 2020'de deneysel covid-19 dna aşısı ino-4800'ün 1. faz klinik çalışmasına başladığını duyurdu
aşı çalışmaları rekor bir hızla devam ederken, birçok şirket, halihazırda piyasada covid-19'lu hastaların tedavisinde potansiyel taşıyabilecek ürünlerini onaylatmışlar.
aralarında bayer , amgen , novartis gibi birçok tanınmış şirket de covid-19 için yeni tedaviler ve terapiler geliştirecek ilaçların üretimi için uğraşıyor.
aşı çalışmaları, ülkemizde de sağlık bakanlığının öncülüğünde devam ediyor. tübitak tarafından corona virüsüne yönelik aşı geliştirilmesi için ‘inaktif covid-19 aşısı geliştirilmesi’ projesi oluşturuldu.
konsorsiyumda bulunan bursa uludağ üniversitesi veteriner fakültesi viroloji anabilim dalı öğretim üyesi prof. dr. kadir yeşilbağ'a göre aşı çalışmalarında en erken sonuç yılsonuna kadar hazır olur.
--- spoiler ---
“aşı çalışmalarındaki birinci kriter aşının güvenilirliğidir. yani kullanılacağı insanlar için zararsız olması gerekiyor. aksi takdirde koruma sağlayalım derken istenmeyen birtakım etkenler doğurmuş olursunuz. böyle ölüm oranı çok düşük olan bir hastalık için zararsızlığı henüz gösterilmemiş bir aşının kullanıma konulması söz konusu olamaz. dolayısıyla birkaç ayda bir aşının geliştirileceğini kullanıma alınacağını beklemek çok gerçekçi görünmüyor. ama zannediyorum önümüzdeki bir yıl içerisinde veya bu yılın sonuna doğru aşı ile ilgili somut gelişmelerin sahaya indiğini görebileceğiz” ifadelerini kullandı.
--- spoiler ---
türkiye'de 6 farklı konuda arastırmalar yapılıyor. tedavi edici yöntemlere yönelik araştırmalar arasında yer alan virüse spesifik gamma globulin, interleukin-6 blokörü, virüs spesifik t lenfosit, virüse spesifik bağışıklık hücreleri, ağır akciğer hasarında mezenşimal kök hücreleriyle tedavi konuları yer alıyor. araştırma sonuçlarının çok kısa sürede ürüne dönüştürülerek, covid-19 tedavisinde kullanılması hedefleniyor.
böyle bir şey covid-19 için ilaç ve aşı üretmek.