Klasik Türk Müziğini Erimekten Kurtaran Gizli Kahraman: Dimitri Kandemiroğlu
dimitri kantemiroğlu 26 ekim 1673 tarihinde o zamanlar osmanlı devleti'ne bağlı boğdan eyaleti olarak bilinen bugünkü romanya sınırları içindeki silişteni kasabasında (kasabanın ismi sonradan dimitrie cantemir olarak değiştirilmiştir) doğdu. babası konstantin kantemir boğdan siyasetinde söz sahibi olmuş bir beydi. dimitri gençliğinde latince, yunanca ve islav dillerinin yanı sıra din bilgisi ve silah kullanmayı da öğrendi. genç yaşlarda müziğe ilgi duydu. çağdaş rumen yazarlarının araştırmalarına göre müzik zevkini, flütle boğdan havaları çalan babasından almış, boğdan’dayken müziğin temel kurallarını da öğrenmiştir.
dimitri kantemiroğlu 14 yaşına geldiğinde osmanlı devleti babasını boğdan beyliğine atadı. geleneğe uyularak genç dimitri 1687 yılında rehin olarak istanbul’a gönderildi. öğrenimini istanbul’da sürdüren dimitri, rum ortodoks patrikhanesindeki akademide antik yunan ve latin kültürüyle bizans ağırlıklı ortodoks kültürünü, enderunda ise osmanlıca, farsça ve arapça dillerini öğrendi. osmanlı siyaset ve kültür çevreleriyle yakın ilişki kurdu. osmanlı devleti’nin siyaseti, kurumları, etnik durumu ve islam dini ve sanatına ilişkin bilgiler edindiği gibi batı’daki hümanizma hareketlerini izlemeyi de ihmal etmedi. müziğe olan ilgisi istanbul'da da devam etti. türk müziğine merak sardı. kemani edirneli ahmed çelebi’den bu müziğe ait bilgiler, tamburi angeliki’den ise tambur öğrendi. 2. ahmet zamanında enderun'a öğrenci olarak alındı.
istanbul'da yaşadığı dönemde ney üflediği de söylenen kantemiroğlu, saz çalmanın kazandırdığı bilgilerle, türk müziğinin kuramsal temelini kısa zamanda öğrendi. o dönemde, kuramsal konuları en iyi bilenlerden biriydi. müzik meraklısı olan hazine-i hümayun müdürü ismail efendi ile saray hazinedarı latif çelebi’nin ısrarlarıyla ünlü kitabını yazdı. kısaca kantemiroğlu edvarı diye anılan, kitab-ı ilmü’l-musiki ala vechi’l-hurufat (mûsikiyi harflerle tespit ve icrâ ilminin kitabı)adlı kitap iki bölümden oluşur. birinci bölümde makamlar, perdeler, usuller üstüne müzik teorisi bilgilerini, ikinci bölümde ise 16. -17. yüzyıla ait, arasında kendi bestelerinin de bulunduğu toplam 349 bestenin notasını verir. kitap osmanlı padişahı 2. ahmet’e sunulmuştur. kantemiroğlu'nun kitabında yer alan besteleri kendi buluşu olan bir müzik notasyonuyla kaydetmesi sayesinde yüzlerce besteyi yok olmaktan kurtarmıştır.
dimitri kantemiroğlu istanbul'da yaşadığı süre (1687-1710) boyunca sadece türk müziği değil, tarih, siyaset, felsefe ve din konularında da birçok kitap yazdı.
osmanlı tarihini kronolojik olarak ilk ele alan eser olan; osmanlı imparatorluğunun yükseliş ve çöküş tarihi’ni latince olarak kaleme almış, rumence/rumca yazdığı divanul sau gâlceava înteleptului cu lumea sau giudetul sufletului cu trupul (1698) (vücutla ruh arasındaki anlaşmazlık konusunda ulaşılan hükümün divanı) felsefi bir kitaptır. ıstoria ieroglifica (1705) rumence yazılmış ilk roman olarak bilinir.
halil inalcık’a göre osmanlı’nın batılılaşmasında, daha doğrusu batılılaşma kararı almasında, önemli bir role sahiptir; zira karlofça barışını imzalayan râmi mehmed paşa’nın (sonrasında veziri azam olacaktır) yakın dostudur.
dimitri kantemiroğlu 1693 yılında babasının yerine boğdan beyliğine getirildi ama hakkındaki şüpheler üzerine ülkesine dönmesine izin verilmedi. saraya yaptığı ısrarlar sonucu ancak 1710 yılında boğdan beyi olarak ülkesine dönebildi. ülkesine döndükten sonra yaptığı ilk iş, güvendiği bir adamını rus çarı'na göndererek rusya'nın desteğiyle boğdan prensliğini süresiz olarak kendisi ve sonra da evlatları için istemek oldu.
çar büyük petro bu teklifi kabul edince aralarında bugünkü ukrayna'nın lutsk kentinde gizlice bir antlaşma imzalandı. dimitri kantemiroğlu bir kısım boyarla beraber osmanlı yönetimine isyan bayrağı açtı (temmuz 1711) aynı yıl çıkan osmanlı-rus savaşında büyük petro yenilince kantemiroğlu boğdan beyliğinden azledildi. yerine fenerli rum nikola mavrokordato getirildi. canını kurtarmak için rusya'ya kaçmak zorunda kalan kantemiroğlu hayatının geri kalan kısmını rusya'da geçirdi. rusya'dayken osmanlı tarihi hakkında yazdığı bir eseri ve diğer kitapları sayesinde rus edebiyatının başlangıcına sebep olduğu ileri sürülmüştür.
rusya’dayken yazarlığa devam eden kantemiroğlu 1714-1716 yılları arasında osmanlı tarihi hakkında latince bir kitap yazdı. bu kitap, avrupa devletlerine türkler'i yenilgiye uğratmak için hayati önem taşıyan siyasal ve askeri öğütler içermekteydi. çar büyük petro kitabın bir an önce rusça'ya çevrilmesi için emir verdi. kitap daha sonra 1734 yılında ingiltere'de, 1743 yılında da fransa'da yayımlandı. ingiltere kraliçesi caroline'ın uzun süre bu kitabı başucundan ayırmadığı söylenir.
1714 yılında berlin kraliyet akademisi'nin isteği üzerine kantemiroğlu boğdan'ı coğrafi, etnik ve ekonomik açıdan tanıtan descriptio moldaviae (boğdan'ın tasviri) kitabını yazdı, boğdan'ın tarihteki ilk haritasını hazırladı. roma-cermen imparatoru 6. karl, hizmetleri karşılığında kantemiroğlu'nu roma-cermen prensi sıfatıyla onurlandırdı.
dimitri kantemiroğlu 1723 yılında bugünkü ukrayna'nın harkov kentinde kendisine ait dmitrievsk konağında öldü. kantemiroğlu'nun çocukları 18. yüzyılda rusya siyasetinde üst düzeyde rol oynadılar. rusya'da gömülen kantemiroğlu'nun naaşı ancak 200 yıl sonra 1935 yılında ülkesi romanya'ya gönderilerek yaş kentinde tekrar toprağa verildi.
kantemiroğlu’nun besteci olarak önemi, oluşturduğu nota sistemiyle pek çok yapıtı notaya alıp, unutulmaktan kurtarmış olmasındadır.