Noel'in Atası Olarak Görülen Pagan Bayramı: Saturnalia
saturnalia; roma cumhuriyeti ve daha sonra da imparatorluğu'nun en önemli dini bayramlarından olan ve pek çok kaynağa göre noel'in atası/babası/esin kaynağı olarak değerlendirilen pagan yortusu.
m.ö. 497 senesinde satürn tapınağı'nın inşaatı tamamlandıktan sonra kutlanmaya başlanmış ve neredeyse dokuz yüz sene boyunca antik roma'nın en bilinen ve en önem arz eden dini bayramlarından birisi olmuştur.
roma kültünde bereket, tarım ve verimlilik tanrısı olan satürn'e adanan bu bayram, uzunca bir süre her sene 17 aralık tarihinden 23 aralık tarihine dek kutlanır ve genellikle roma'daki satürn tapınağı önünde satürn'e sunulan dev adaklarla başlardı.
köleler ve sahiplerinin yer değiştirdiği oyunlar, sahiplerin kölelere hizmet ederek "ilahi düzen"in doğrudan satürn'den geldiğine inanılan talimatlarla bir süreliğine tersine çevrilmesi, sınırsız tüketilen şarap ve rastgele bir kişiyi seçip rex ilan ederek onun talimatlarına altı gün boyunca uymak gibi kulağa oldukça ilgi çekici ve bir o kadar da tuhaf gelen içerikte eylemler bulunduran bu bayram süresince romalılar'ın "kadim altın çağ" adını verdiği ve bütün italya'nın satürn'ün kontrolünde gönenç içinde olduğuna inandıkları antik bir geçmişi andıkları da biliniyor.
öte yandan, bu anma süresinde tarihçi lucianus'un dile getirdiği üzere doğrudan satürn'ün emirleriyle "ciddiyet elden bırakılır, hiçbir ticari eyleme izin verilmez, bolca içilir, zar atılarak oyunlar oynanır ve köleler kutlamalarda başı çeker". yani, bu bayramın temel amacı daha evvel de belirttiğim gibi "ilahi bir düzen" sonucu oluşturulduğuna inanılan sosyal ve ahlaki normların tamamen dışına çıkılması ve bunun kutsanmasıdır. yine, bu bayramın ilk günündeki adak faslı sonrasında köleler ve fakir pleblere yiyecek ve giyecek yardımı yapıldığı biliniyor. hatta marcus valerius martialis'in kuvvetle muhtemel biraz da hiciv içeren yorumuna göre patrisyen aileler de birbirlerine egzotik hediyeler verirlerdi ve bunların arasında "galya'dan getirilen maymunlar" da olurdu.
bu arada antik yunan ve roma'da yana ya da geriye doğru uzanarak keyif yapmanın ne kadar meşhur olduğu malumunuzdur. işte bu bayram süresince, köleler de sahipleriyle beraber uzanarak şarap içer, üzüm yer ve hatta yeri gelir sahiplerinin kendilerine hizmet etmesini sağlarmış. ikinci yüzyılda yaşamış tarihçi justinus frontinus'a göre saturnalia, satürn'ün italya'ya getirmiş olduğu ve köleliğin içerisinde bulunmadığı kadim bir altın çağı sembolize ettiğinden bu bayram süresince kölelere her zamanki gibi davranmak da asla tanrılar tarafından hoş karşılanmayan bir davranış biçimiydi.
gel gelelim saturnalia'nın aslında kölelere senede birkaç gün özgürlük ve vahşileşme imkanı vererek, senenin geri kalanında köle sahiplerine deyim yerindeyse kölelerinin tasmalarını daha da sıkma imkanı sağlamış olabileceği de tarihçiler tarafından kayda değer biçimde tartışılan bir unsur olagelmiştir. dikkate alınması gereken bir diğer nokta da seneca'nın birazdan okuyacağınız yorumunda gizlidir. ünlü filozof ve tarihçi "yalnızca ve yalnızca bunu hak ettiğini gösteren köleler benimle saturnalia'da aynı masada yemek yiyebilir" diyerek aslında ne olursa olsun roma'daki sosyal katmanlaşmanın kolay kolay kırılamayacağını da göstermiş oluyor.
bilhassa imparatorluğun ilerleyen yüzyıllarında saturnalia'nın hem önem hem de kutlama bakımından 25 aralık tarihinin gerisine düştüğünü belirtmekte yarar var. önce imparator caligula tarafından bir haftadan dört güne indirilen bu bayramın, ilerleyen yüzyıllarda ise o dönem kullanılan takvime göre en kısa gün olarak da bilinen 25 aralık tarihinin sol invictus'un doğum günü olarak kutlanmaya başlamasıyla birlikte özellikle üçüncü yüzyılın ikinci yarısından itibaren eski şaşalı ve afili halinden uzaklaştığını söyleyebiliriz. yılın en kısa gününde doğduğuna inanılan ve yılın geri kalanında giderek büyüdüğü ve azametine azamet kattığına inanılan güneş tanrısı sol invictus'un bayramı ve doğum tarihi olan bu tarih ise daha sonra imparatorluğun hızla hıristiyanlaşması ve papa greguar, papa birinci iulius ve ambrosius gibi din adamlarının adeta pagan bayramlarına el koyarak onları hıristiyan bayramlarına dönüştürmesiyle birlikte, bilindiği gibi noel olarak kutlanmaya başlıyor.
dördüncü yüzyılın ortalarında ve sonlarında halen küçük ölçekli de olsa kutlandığı bilinen saturnalia'nın tam olarak ne zaman kutlanmamaya başlandığı bilinmese de theodosius dönemi ve sonrasında neredeyse hiç kutlanmadığı kesin gibidir.