ayak divanı, osmanlı imparatorluğu'nda acil ve olağanüstü durumlarda düzenlenen toplantılardır. toplantı esnasında padişah dışında herkesin ayakta olmasından, kararların ayaküstü, hızlıca alınmasından dolayı bu toplantılar ayak divanı diye anılmıştır.

ayak divanları, 16. yüzyılda acil karar alınması gereken konular vb. gibi durumlarda padişahın isteğiyle kurulurken, siyasi entrikaların bol olduğu ve mali sıkıntıların yaşanmaya başladığı 17. yüzyılda tebaanın isteği ve zorlamaları sonucunda, padişahların mecbur kalarak kurduğu divanlar olmuştur.

17. yüzyıldaki divanlar halkta huzursuzluğun artması ve askerî isyanlar sonucunda kurulmuştur. bu gibi durumlarda şikayetçiler/isyancılar saraya ulaşıp, padişaha çağrılar yapardı, bunun üzerine padişahın tahtı babüssaade'ye getirilirdi, tebaa padişahı beklerdi, padişah gelip, tahta oturunca da divan başlardı. bu divanda tebaa, şikayetlerini aracı olmaksızın, doğrudan padişaha iletme şansına sahip olurdu. oldukça gerilimli ve gergin geçen bu toplantılar sonucunda, tebaanın zorlamasıyla pek çok aziller ve hatta kelle almalar yaşanmıştır. bazen de padişah, tebaayı sakinleştirmek adına darda olan hazinesini biraz daha zorlayarak kesenin ağzını açmak zorunda kalmıştır.

örneğin; çınar vakası olarak bilinen hadise, bir ayak divanı sonucunda yaşanmıştır. ayrıca vezir-i azam hafız ahmed paşa'nın askerler tarafından öldürüldüğü ayak divanı da osmanlı tarihinin en dikkat çeken olaylarından bir tanesidir.

kaynaklar:
+ ismail hakkı uzunçarşılı - osmanlı devletinin saray teşkilatı - türk tarih kurumu yayınları.
+ mehmet zeki pakalın - osmanlı tarih ve deyimleri sözlüğü - meb yayınları.
+ mübahat s. kütükoğlu - ''ayak divanı'' - tdvia - cilt: 4.

Kan Donduran Olayların Yaşandığı, Osmanlı'nın En İlginç İsyanlarından: Edirne Vakası