1) cumhuriyet öncesi dönem

aydın havzasına ilk insan eli dokunuşları, kavimler göçüyle birlikte m.ö. 1200'lerde başlar. tam anlamıyla bir yerleşme yoktur o zamanlar. menderes havzasında göçebe bir yaşam sürer insanlar. uzun süren göçebe yaşamlarından sonra bugün topyatağı denilen bölgede tralleis kenti m.ö. 13. yy'da kurulmuştur, lakin 1.yy'a gelindiğinde henüz 4 bin dolaylarında nüfusludur bu şehir. henüz yolun başındadır.

şehir, yıllar 950'li yılları gösterirken bizanslıların elinde nüfusu 36 binleri çoktan bulmuştur.

13.yy'da orta asyadan gelen selçuklu akınları sırasında aydın kıyılarına menteşe beyliği kurulmuş 1289 yılında ise selçukluların elinde yeni bir çağa girmiştir aydın. artık tralleis adı mermer kitabelerde geçer yalnızca. adı şu an merkez mahallelerden birinin de adı olan güzelhisardır artık.

1426 yılında osmanlı'ya katılan güzelhisar fatih sultan mehmet devrine kadar tire sancak beyliğine bağlı iken fatih devrinde artık 7 küçük mahallesiyle mütevazi bir anadolu şehridir. o yıllarda 7 mescidi 1 kervansarayı, 1 mumhanesi ve 4 zaviyesi vardır.

tralleis'ten kalan tek yapı, üçgözler

16-17. yy'larda bu güzelhisar, izmir ve kuşadası limanlarının çıkmasıyla denize akan bir şehir olarak yükseldikçe yükselir. güzelhisar'a günü gelince evliya çelebi'de ayak basar ve şöyle bahseder bu şehirden: 6770 hanesi, 56 camisi, 200 tabakhanesi, 70 boyahanesi, 47 helvacısı, 600 dükkanı, 9 hanı ve 26 mahallesiyle güzelhisar artık büyük bir şehirdir.

1820'li yıllarda artık aydın kervanların gün boyu hazırlık yaptığı, yüzlerce insanın gündelik koşuşturmacalarının olduğu, 17.000'i geçen nüfusu 21 müslüman, 3 gayrimüslim mahallesiyle koca bir şehirdir. kemer, köpürülü, ramazanpaşa, hasanefendi, orta ve cuma mahalleri o zamanlardan yadigar kalan mahalle isimleridir. 

dönemin rum mahallesi olan zafer mahallesi

aydın kervansaray gravürü

ingilizlerin yapmış olduğu aydın tren yolu

1890'larda 36 bin nüfusu ile büyük mahallelerin küçük mahalleleri yuttuğu zamanlara girmiştir aydın. veysipaşa; ali baba mahallesini, güzelhisar; kaynakbaba sultan ve torbacı mahallerini içine almıştır.

2) işgal ve cumhuriyet dönemi

19. yy'dan 20. yy'a akan zamanda aydın 27 mahallesi, 10.000 hanesi, fabrikaları, 4 kilisesi, 3 karakolu, 2 hastanesi, hükümet konağı, belediye binası, banka şubesi ile mütevazı zamanlarını görkemli zamanlara bırakmıştır. oysa savaşlar kapıdadır. ı. dünya savaşının ardından gelen yunan işgali şehri harabeye döndürmüş, acılar tarlasında 3 yılı bulan işgal, 40 binlere varan nüfusu 1000 dolaylarına indirmiş, kurtuluş sonrası bile bu güzelhisar eski günlerine dönememiştir. cumhuriyetin ilk beş yılında şehrin sakinleri 12 binleri ancak bulabilmişlerdir.

yunanlıların yıkımı

yunanlıların yaktığı dükkanlar

20 ocak 1920 yunan zulmünde evleri yanmış kimsesiz kadınlar cihanoğlu medresesi'ne sığınıyor

yağcılar içindeki yıkım

yakılmış jandarma karakolu

beycami etrafındaki işgalciler

bu yanmış ve yıkılmış, menderes ovasına yayılmış şehri kurtarmak kolay olamayacaktır. önce sokaklar birer birer temizlenir sonrasında 'yangın yeri planları' adını alan erken dönem şehir planları yürülüğe sokulur. 1925 yılında önce gazi (bugünkü batı gazi) ve hürriyet caddeleri açılır. aydın hızlı bir değişim gösteriyordur. işgalcilerin yakıp yıktığı aydın'da şehrin ruhu da yanmıştır. taş evler, abideler, dükkanlar, sokaklar... artık şehrin kadim ruhunun gelmesi mümkün değildir.

aydın vali konağı 1929

(biz mi yıktık yoksa işgalciler mi yıkmış bilmiyorum ama günümüzde yok.)

hükümet konağından çekilmiş eski aydın fotoğrafı

işgalden önce belediye binası

şehir başka şehir, yollar başka yollar, caddeler başka caddelerdir. yıkık kervansaraylar, çeşmeler, hamamlar... çok azı bugünleri görebilmiştir. günümüze gelenlerin de büyük bir kısmı şehrin boğucu binaları arasında yıkık dökük, bakımsız bir şekilde durmaktadır. ilgili bir haber

eski hükümet konağı büyük yangında tamamen tahrip olduğundan, hükümet işleri ve aynı zamanda belediye işleri uzunca bir süre farklı farklı barakalarda yapılmıştır.

1891 yakılmadan önce hükümet binası

yanık hükümet binası

yakılmış eski belediye binası

1927'lerde hükümet konağına giden cadde bir çok boş parsel ihtiva ederken şehrin gösterdiği gelişme ile mimarı yapı tanınamayacak hale gelmiştir. yine aynı yıl değişen mimarinin eseri olarak yeni hükümet konağı dört katlı bir biçimde yeniden inşa edilmiştir.

yeni hükümet binası

hükümet binasının yeni hali yeni aydın'ın bir nevi bayrağı olmuştur. dünya harbinden önce özel demiryolları, kervansarayları, fabrikaları ile büyük bir şehir olan aydın, yunanlıların yıkımı ve sonrasında gelen hükümetlerin yanlış politikaları neticesinde, tarım ürünlerinin işleme fabrikalarını denizli ve manisa'ya, ilerleyen yıllarda popüler olacak olan turizm gelirlerini de yanlış politikalardan dolayı muğla ve izmir'e kaptırmıştır. 1923 yılında kurulan genç cumhuriyet, yetişmiş gençlerini kaybetmiş ve nitelikli bir şehir planı oluşturamamıştır. şimdi geniş ovaları olsa da tarım gelirlerini, büyük aileler paylaşmakta; insanlar, fabrikalar da olmadığı için bu şehirde iş sıkıntısı çekmektedir.
aydın'ın geçirdiği değişime dair fotoğraflar:

1928- ramazanpaşa camii çevresi

aydın türk ocağı

aydın kent meydanı 1928

aydın 1930'lar

aydın 1930'lar

yayılan ruhsuz bina mimarisi

1940'lar aydın bulvar

aydın 1970'lerden kartpostal

1970 kent meydanı

ünlü ayko evleri

1985 yılı nufüs tabelası

kıbrıs caddesi 90'lar

3) ilginç ekler

osmanlı padişah fermanı

(denizli ve muğla'nın aydın vilayetine bağlı olduğunu gösteren ferman. okunabilen kısmıyla türkçesi: sultan abdülmecid - aydın valisi halil rıfat paşa’ya hitaben: aydın vilayeti’ne bağlı menteşe, muğla ve denizli kazaları’nın evkaf müdürlüğüne bakan hacı nuri efendi’nin istifa etmesi üzerine denizli ve menteşe kazalar’ı müdürlüğüne hayri hoca abdülfettah...)

ingilizlerin yönettiği aydın tren yolu sefer saatleri

(izmir yaklaşık 6 saat sürüyor.)

bütün bunların dışında kuşadası'na da ayrı bir parantez açmak istiyorum. zira kuşadası'nın da geçirdiği dönüşüm içler acısı. bbc 1980 yılında yaptığı haberde kuşadası ve diğer ege kıyılarının değişimini gündeme almış. ingilizliler dahi kıyılarımızdaki tahribatı bizden daha çok önemsemişler:

günümüzde bir aydın sakini olarak benim dahi kuşadası'na gidesim gelmiyor. bir tatil yerine değilde denizi olan ankara'ya gitmişim gibi. kalabalık ve her yer biçimsiz binalarla dolu.
birkaç fotoğraf da kuşadası'ndan vereyim:

kuşadası 1930'lar

kuşadası 1980'ler

kuşadası 1980'ler 2

şimdilik yazacaklarım bu kadar. şehrin tek tük kalan, özellikle veysipaşa mahallesinde yoğunlaşan tarihi yapıların arasında gezmekten büyük keyif alan biri olarak, bu yapılarımıza sahip çıkamadığımız için çok üzüldüm ve akabinde bu araştırmayı yapıp sizlerle paylaştım. umarım okunası olmuştur. aydın tarihinde ayrı ayrı parantezler açılması gereken 'aydın'da eğitim' ve 'aydın'da demiryolu' başlıklarında da yazı yazma planlarım var. isteyen olursa yazabilirim. eğitim ve demiryolu yine aydının güçlü olduğu ama yitip giden kollarından ikisi.

okuduğunuz için teşekkürler.

kaynaklar:
aydın kültür envanterleri eseri
tralleis kültür bakanlığı sayfası
aydın tarihine dair paylaşımları olan bir facebook sayfası
aydın il tarihi, aydın il valiliği yayınları

Zamanında İzmir Sınırları İçinde Kurulmuş Olan Pergamon Şehrinin Muhteşem Özellikleri