Yıllardır Bize Anlatılan Karbon Ayak İzi Konusu Büyük Bir Yalandan mı İbaret?

kandırılıyoruz. yıllardır bize öğretilen şu: daha az duş al, cam şişe kullan, bisiklete bin; böylece dünyayı kurtarırsın. oysa gerçek şu ki, sen ne yaparsan yap, o gökdelenlerde oturan petrol baronları senin tüm ömrün boyunca yayacağın karbonu bir sabah toplantısında havaya savuruyor. karbon ayak izi kavramı, koca bir algı operasyonudur. bu terimi halka ilk yutturanlar bile -evet, bp gibi petrol devleri- dikkatleri kendi ceplerinden uzaklaştırmak için "sorumluluk" maskesini suratımıza geçirdi. gerçek failler birkaç dev fosil yakıt şirketi ve onların kâr hırsıdır. iklim krizi senin alışveriş poşetinle değil, onların kazdığı her varille büyüyor. artık hedefi şaşırmayı bırakalım.

küresel karbon salımında başı çeken şirketler: fosil yakıt devleri ve diğer sektörler

küresel endüstriyel karbon emisyonlarının büyük bir kısmı, yalnızca nispeten az sayıda fosil yakıt şirketinin ürettiği petrol, doğalgaz ve kömürün yakılmasından kaynaklanıyor. yapılan araştırmalar, dünya genelindeki sera gazı salımlarının %70’inden fazlasının sorumlusunun sadece 100 şirket olduğunu ortaya koyuyor. bu çarpıcı veri, iklim değişikliğiyle mücadelede odak noktasının bireylerin günlük alışkanlıklarından ziyade büyük şirketlerin faaliyetleri olması gerektiğini gözler önüne seriyor.

fosil yakıt devleri: emisyon liginde ilk sıralar

küresel karbon salımına en çok katkı yapan şirketlerin listesi incelendiğinde, ilk sıralarda fosil yakıt üreticisi devlerin yer aldığı görülüyor. petrol, doğalgaz ve kömür çıkaran bu şirketler, yaktıkları yakıtlar aracılığıyla orantısız düzeyde emisyona neden oluyor. özellikle devlete ait petrol ve kömür tekelleri bu listede başı çekiyor. örneğin çin’in kömür sektörü, tek başına küresel endüstriyel sera gazı emisyonlarının yaklaşık %14,3’ünü gerçekleştirerek en büyük paya sahip durumda. suudi arabistan’ın devlet petrol şirketi saudi aramco, küresel toplamın %4,5’ini tek başına salarak ikinci sırada geliyor. rus enerji şirketi gazprom ise %3,9 ile üçüncü sırada. bu üç kuruluş, dünya çapındaki sera gazı salımlarının beşte birinden fazlasını tek başına üretmiş durumda.

aşağıdaki tabloda, fosil yakıt odaklı şirketlerin küresel karbon emisyonlarına katkı payları listelenmiştir. gördüğümüz gibi ilk 10 sıranın neredeyse tamamı petrol, doğalgaz ya da kömür üreten şirketlerden oluşuyor:

sıra - şirket / varlık - ülke - küresel emisyon payı (1988-2023)

1 - former soviet union (eski sovyetler) - sscb (şu an rusya + eski ülkeler) - 6,67%
2 - china (coal) - çin (kömür) - 5,20%
3 - saudi aramco - suudi arabistan - 3,64%
4 - chevron - abd - 2,95%
5 - exxonmobil - abd - 2,76%
6 - gazprom - rusya - 2,32%
7 - national iranian oil company (nioc) - iran - 2,23%
8 - bp - birleşik krallık - 2,16%
9 - shell - hollanda / birleşik krallık - 2,04%
10 - coal india - hindistan - 1,53%

not: yukarıdaki paylar, 1988-2024 dönemindeki kümülatif endüstriyel sera gazı emisyonlarına dayanarak hesaplanmıştır. veriler, şirketlerin ürettikleri fosil yakıtların yakılmasıyla oluşan dolaylı emisyonları (scope 3) da içermektedir. nitekim bu üretici şirketlerin toplam emisyonlarının ortalama %90’ı, sattıkları petrol, gaz ve kömürün kullanıcılar tarafından yakılmasıyla ortaya çıkmaktadır.

tabloya baktığımızda çarpıcı bir gerçek ortaya çıkıyor: sadece ilk 10’daki şirketler, küresel karbon salımlarının dörtte birinden fazlasını gerçekleştirmiş durumda. ilk 100 şirket ise dünya emisyonlarının yaklaşık %70’ini oluşturuyor. başka bir deyişle, on binlerce şirket arasından sadece yüzde 0,1’lik bir dilim, insan kaynaklı karbon kirliliğinin büyük kısmına imza atıyor.

abd ve çin: en büyük kurumsal kirleticiler

dünyanın en büyük ekonomileri olan abd ve çin, toplam ulusal emisyonlarda başı çekerken, bu ülkelerdeki belli başlı şirketler de küresel kirletici listesinde üst sıralarda yer alıyor. abd merkezli petrol devleri chevron ve exxonmobil, listedeki en büyük yatırımcı-ortaklık (hissedar) yapısına sahip kirleticiler arasında bulunuyor. özellikle chevron, tek başına dünya çapındaki karbon emisyonlarının %3’ünden fazlasını tarihsel olarak salmış durumda ve bu alanda küresel çapta ilk beşte yer alıyor. benzer şekilde exxonmobil de %2’yi aşan payıyla en önde gelen kirleticilerden biri. bu rakamlar, teki abd menşeli iki şirketin onlarca ülkenin toplamından fazla sera gazı salabildiğini gösteriyor.

çin cephesinde ise en büyük pay, ülkenin devasa kömür üretim sektörüne ait. yukarıda belirtildiği gibi çin’in kömür işletmeleri, dünyadaki toplam emisyonların %14 gibi muazzam bir dilimini oluşturuyor. bu, herhangi bir tekil ulus devletin payından bile daha yüksek, zira çin kömür sektörü bir bütün olarak ele alındığında “dünyanın en çok salım yapan kurumu” konumunda. ayrıca çin’in devlet petrol şirketleri de üst sıralarda: örneğin petrochina (china national petroleum corp.) küresel salımların yaklaşık %1,6’sından sorumlu olarak ilk 10’a giriyor. yine bir başka çin merkezli petrol şirketi olan sinopec de toplam emisyon katkısı bakımından dünya çapında üst sıralarda bulunuyor.

bu veriler ışığında, abd’nin ve çin’in önde gelen fosil yakıt şirketleri, tek başlarına birçok ülkenin toplamından fazla karbon kirliliğine yol açıyor. ulusal düzeyde iklim politikalarının etkinliği kadar, bu ülkelerdeki dev şirketlerin karar ve eylemleri de küresel iklim üzerinde belirleyici hale geliyor.

diğer sektörlerden öne çıkan büyük kirleticiler

en büyük karbon salımı yapan şirketler listesine fosil yakıt devleri egemen olsa da, enerji-dışı sektörlerde de dikkat çeken kurumsal kirleticiler var. özellikle çimento ve çelik gibi karbon yoğun endüstrilerde faaliyet gösteren büyük şirketler, tek başlarına bazı küçük ülkelerin emisyonlarına denk salım yapabiliyorlar. örneğin, dünyanın en büyük çimento üreticisi olan isviçre merkezli holcim (lafargeholcim), 1950’den bu yana 7 milyar tonun üzerinde co²salımı yapmıştır. bu miktar, küresel endüstriyel karbon emisyonlarının yaklaşık %0,42’sine eşdeğer olup aynı dönem için tüm isviçre’nin iki katı emisyona denktir. tek bir çimento şirketinin %0,4’ü aşan paya sahip olması, çimento sektörünün toplamda küresel emisyonların yaklaşık %8’ini oluşturduğu bilgisini de destekliyor.

benzer şekilde, çelik sektörü de büyük ölçekli emisyonlarla anılıyor. dünyanın en büyük çelik üreticilerinden arcelormittal, yıllık yaklaşık 200 milyon ton co² emisyonuyla tek başına birçok ülkenin yıllık salımını geride bırakıyor. çelik üretiminin enerjisi yoğun yapısı nedeniyle, tek bir şirket bu ölçekte karbon salabiliyor ve bu da küresel toplamın hatırı sayılır bir dilimine tekabül ediyor.

enerji üretim ve tüketimine dayalı diğer sektörlere baktığımızda da önemli örnekler var: büyük ölçekli elektrik üretim şirketleri (özellikle kömürle çalışan santralleri işletenler) ve dev madencilik şirketleri yüksek miktarda sera gazı yayıyor. örneğin avrupa’da rwe gibi şirketler, yıllık emisyonlarıyla uzun süre ab’nin en büyük kurumsal kirleticisi olmuştur. yine otomotiv, havacılık gibi dolaylı olarak fosil yakıta bağımlı sektörlerde faaliyet gösteren şirketlerin de dolaylı emisyon ayak izleri büyüktür. ancak hiçbirinin toplamı, fosil yakıt çıkaran şirketlerin doğrudan etkisiyle boy ölçüşecek seviyede değildir. emisyon liderliği halen petrol, gaz ve kömür şirketlerindedir, diğer sektörlerin devleri ise ancak ikinci planda gelmektedir.

türkiye’nin küresel sıralamadaki yeri

peki türkiye, bu küresel tabloda nerede duruyor? ülke bazında bakıldığında türkiye, yıllık yaklaşık 500 milyon ton civarı co² eşdeğeri salımla dünya toplamının %1–1,3’lük kısmını gerçekleştiriyor. bu oranla türkiye, en büyük emisyon salan ülkeler listesinde ilk 15 içerisinde yer alıyor. ancak bireysel şirket düzeyinde bakıldığında, türkiye menşeli şirketler küresel "en kirleticiler" listesinde üst sıralarda değiller. örneğin yukarıda listelenen ilk 100 şirkete türkiye’den doğrudan giren bir şirket bulunmuyor. türkiye’nin emisyonlarının kaynağı daha dağınık olup enerji üretimi (özellikle kömürle çalışan termik santraller) ve ulaşım gibi alanlara yayılıyor. buna rağmen, türkiye’nin toplam emisyon katkısı küçümsenmeyecek düzeyde ve birçok ülkeyi geride bırakıyor. ülkenin küresel sera gazı salımındaki payı yaklaşık %1,3 olup bu oran, örneğin tüm birleşik krallık veya fransa’nın payına yakın bir büyüklükte. dolayısıyla, türkiye’nin iklim politikaları ve özellikle enerji sektöründeki kararları da küresel ölçekte önem taşıyor.

türkiye’nin emisyonlarında kömürün ayrı bir yeri var: ülke içerisindeki elektrik üretimi kaynaklı co² salımlarının büyük bölümü kömür yakıtlı santrallerden geliyor. bu durum, türkiye’nin fosil yakıt sübvansiyonları ve enerji politikalarıyla yakından ilişkili. her ne kadar türkiye’de küresel listeye giren dev bir fosil yakıt şirketi olmasa da, ülke olarak sera gazı envanterindeki konumu, iklim değişikliğiyle mücadelede üstüne düşeni yapması gerektiğine işaret ediyor.

bireysel karbon ayak izinden ziyade kurumsal sorumluluk

yukarıdaki veriler, iklim değişikliği konusunda sorumluluğun büyük ölçüde belirli şirketlerin omuzlarında olduğunu net biçimde ortaya koyuyor. dünya çapındaki karbon salımının üçte birinden yalnızca 20 şirket sorumludur. 100 şirket ise %70’ten fazlasını oluşturuyor. bu gerçek, milyarlarca bireyin tek tek eylemlerinden ziyade, bu sınırlı sayıdaki şirketin iş stratejileri ve enerji politikaları değiştirilmeden küresel emisyonlarda anlamlı bir azalma sağlanamayacağını gösteriyor. örneğin suudi aramco tek bir şirket olarak, eğer bir ülke olsaydı dünyanın en büyük ilk 5 emisyon kaynağından biri olurdu. benzer şekilde chevron veya exxonmobil gibi devler, tek başlarına yüz milyonlarca insanın toplam karbon ayak izine denk salım yapabiliyor.

buna rağmen, uzun süre kamuoyunda bireysel karbon ayak izi kavramı öne çıkarılarak, insanların tüketim alışkanlıklarına odaklanılması istendi. ilginç bir şekilde “karbon ayak izi” teriminin popülerleşmesinin arkasında da yine büyük bir fosil yakıt şirketi vardı: bp (british petroleum), 2000’li yılların başında yürüttüğü bir halkla ilişkiler kampanyasıyla bu kavramı gündelik dile soktu. şirketin amacı, iklim değişikliğinin sorumluluğunu kendi ürünlerinden ve faaliyetlerinden bireylerin kişisel tercihlerine kaydırmaktı. bp’nin 2004’te piyasaya sürdüğü “karbon ayak izi hesaplayıcısı”, insanların evde, ulaşımda veya beslenmede ne kadar karbon saldığını ölçmeye teşvik etti. elbette bireysel düzeyde farkındalık önemli olsa da, bu söylem dikkatleri esas kirleticilerden uzaklaştırma riskini de beraberinde getiriyordu.

iklim bilimciler ve aktivistler ise artık şu noktada hemfikir: esas değişim, büyük kurumsal kirleticilerin hesap vermesi ve değişime zorlanmasıyla mümkün olacak. carbon majors veri tabanını oluşturan araştırmacı richard heede, “petrol ve gaza bağımlı kalmaya mecbur bırakılan tüketicileri suçlamayın” diyerek faturayı doğru yere kesmek gerektiğini vurguluyor. zira sıradan insanlar mevcut sistemde fosil yakıtlara bağımlı yaşamaya yönlendirilmiş durumda; enerjiyi ne şekilde tüketeceklerini büyük ölçüde piyasada bu ürünleri sunan şirketler belirliyor. bu yüzden, iklim krizinin çözümü bireylerin feragatlerinden ziyade bu dev şirketlerin fosil yakıt üretimini azaltmalarına, temiz enerjiye geçiş yapmalarına ve hesap verebilir olmalarına bağlı.

özetle

küresel karbon emisyonu sorununu birkaç yüz şirketin faaliyeti şekillendiriyor. bireylerin karbon ayak izini düşürme çabaları elbette değerli; ancak dünyayı ısıtan salımların aslan payı, birkaç enerji devinin ve ağır sanayi şirketinin elinde toplanmış durumda. istatistikler açıkça gösteriyor ki, iklim felaketini önlemek için politikaların ve toplumsal baskının odağına bu büyük kirleticileri yerleştirmek çok daha etkili bir strateji olacaktır. küresel sıcaklık artışını sınırlamak için, fosil yakıt devlerinin hesap verebilirliğini sağlamak ve sürdürülebilir alternatiflere yönelmelerini zorunlu kılmak, bireysel çabalardan katbekat daha büyük bir fark yaratacaktır. bu nedenle, iklim mücadelesinde asıl değişim, enerjinin üretim biçiminde ve bu üretimi kontrol eden şirketlerde başlamalıdır – ancak bu şekilde gezegenin karbon bilançosu anlamlı ölçüde iyileşebilir.

kaynaklar:
1. the guardian: “just 100 companies responsible for 71% of global emissions.” (2017):
https://www.theguardian.com/…p-study-climate-change

2. the ındependent: küresel sera gazı salımlarının şirketlere göre dağılımı, çin kömür sektörü %14,3; saudi aramco %4,5; gazprom %3,9:
https://www.independent.co.uk/…hevron-a7834031.html

3. cdp carbon majors report (1854-2023): en çok emisyon yapan 10 şirket ve küresel payları:
https://carbonmajors.org/…atabase-2023-update-31397

3. climate accountability ınstitute: fosil yakıt üreticilerinin toplam emisyonlarının ~%90’ı, sattıkları ürünlerin yakılmasından kaynaklanıyor:
https://climateaccountability.org/…i pr 10jul17.pdf

4. the guardian: chevron’un 1965-2017 arası küresel emisyonlara %3,2 ile katkı yaparak dünya çapında en büyük kirleticilerden olması:
https://www.theguardian.com/…op-20-global-polluters

5. wikipedia (türkiye/nisan 2025): türkiye’nin güncel küresel sera gazı emisyonlarındaki payının yaklaşık %1,3 olduğu bilgisi:
https://en.wikipedia.org/…e_gas_emissions_by_turkey

6. ecchr raporu: holcim (lafargeholcim) şirketinin 1950’den beri >7 milyar ton co² salarak küresel endüstriyel emisyonların %0,42’sini oluşturduğu:
https://www.ecchr.eu/…ion/holcims-climate-strategy/

7. erm (energy monitor): arcelormittal’in yıllık yaklaşık 200 milyon ton co² ile dünyanın en büyük çelik sektörlü emisyonlarından birine sahip olduğu:
https://www.erm.com/…rmittal-climate-action-report/

8. the guardian: “carbon footprint” (karbon ayak izi) teriminin bp’nin 2000’lerdeki kampanyasıyla popülerleştirildiği ve bireysel sorumluluk vurgusunun şirket propagandası olarak kullanıldığı:
https://www.theguardian.com/…-keep-them-on-the-hook

9. the guardian (2024): richard heede’nin, iklim krizinde tüketicileri suçlamak yerine fosil yakıt üreten şirketlere odaklanılması gerektiğine dair vurgusu:
https://www.theguardian.com/…s-emissions-since-2016

10. as you sow / the guardian: yalnızca 20 şirketin “modern dönemde” toplam sera gazı emisyonlarının üçte birinden sorumlu olduğuna dair 2019 verisi:
https://www.asyousow.org/…-emissions-climate-change

11. axios: 2023'teki fosil yakıt karbon emisyonlarının yarısı 36 şirkete bağlı:
https://www.axios.com/…sions-world-biggest-emitters

12. earth.org: 36 fosil yakıt devi dünya co2 emisyonlarının yarısından sorumlu:
https://earth.org/…-of-worlds-co2-emissions-report/