ABD'nin Sovyetler'e Karşı Türkiye'ye Askeri Yardım Amaçlı Kurduğu Oluşum: JAMMAT
truman doktrini kapsamında sovyetlere karşı avrupa'nın güneydoğu kanadını güvence altına almak isteyen amerika ile 2. dünya savaşı sonrasında toparlanmaya çalışan türkiye arasında imzalanan 12 temmuz 1947 tarihli anlaşma neticesi kurulan askeri yardım kuruludur. tam adı ise "türkiye’ye amerikan askeri yardım kurulu"dur (joint american military mission for aid to turkey).
kurulun asli amacı amerika'nın değişen dış politikası kapsamında sovyet tehdidi ile karşı karşıya gelen türkiye'yi askeri ve ekonomik anlamda güçlendirmek için gerekli askeri ve sivil dönüşümleri yapmaktır. bunun için ordunun modernize edilmesi ve ulaşımla alakalı diğer işlemlerin yapılması ana hedeflerdir.
kurul kendi içinde şu şekilde 4 farklı bölüme ayrılır
- kara grubu,
- hava grubu,
- donanma grubu,
- yol grubu
kara, deniz ve hava grupları kendileri ile ilgili askeri kısımların modernizasyonu ile ilgilenirken yol grubu ise ulaşım imkanların geliştirilmesi için çalışmalara girişir.
kurulun asli amacı ekipman ve olanak sağlayıp askeri altyapıyı güçlendirerek sovyetlere karşı askeri anlamda türkiye'nin revizyonunu yapmaktır
bu kapsamda amerika bize bol bol kredi açar ve bu krediler kapsamında ihtiyaç duyulan malzemelerin satışı ile gerekli eğitimlere başlanır. bu kredilerle her türlü silah, tank, uçak, yol makinesi, iş makinesi, eğitim dökümanı, alınan malzemelerin eğitim kursları vb. şeyler amerika'dan alınır. tüm bu seferberlik neticesinde türk ordusunda müthiş bir değişim başlar ve en alt birimden en üst seviyeye kadar her yerde bu değişim kendisini hissettirir. gerek kullanılan silah, teçhizat gerek modern askeri doktrinlerin yerleştirilmesi çalışmaları jammat uygulamaları kapsamında yapılır. binlerce personel amerika'ya eğitime gönderilirken yüzlerce amerikalı askeri uzman da türkiye'de fiilen eğitimlere katılır. orduda olduğu kadar ulaşım ağında da gerekli görülen düzenlemeler yapılır ve bugün alışık olduğumuz karayolu mantığının temeli atılır. jammat çalışmaları kapsamında yapılan ilk karayolu iskenderun-kahramanmaraş-malatya-elazığ-erzurum karayoludur.
neden bu güzargah seçilmiştir?
çünkü amerikalı askeri teorisyenler doğudan gelecek bir sovyet saldırısında türk ordusunun bu yolu kullanıp hızlı bir şekilde geri çekilmesini ve düşmanı toroslarda karşılamasını bu şekilde de türkiye'nin güneyini savunmasını öngörmüşlerdir. mersin-adana bölgesinde yapılacak savunma sovyetlere karşı bir dengeye gelene kadar sürecek, iskenderun limanından yapılacak yardımlarla rusların orta doğu'ya inmesini engellenecektir (bu arada teori türk subaylarında ciddi bir rahatsızlık yaratır). incirlik üssü de bu amaç doğrultusunda ve gerektiğinde sovyetlerin güneybatısını vurabilmek için o bölgeye inşa edilir.
bunların dışında jammat faaliyetleri hep olumlu olmaz. kurulun uygulamaları türkiye içinde farklı farklı sorunlara da neden olur.
jammat kurulu faaliyetlerini 1947-1958 arasında sürdürür
1958'den itibaren kurulun adı joint united states military mission for aid to turkey (jusmmat) olur ve faaliyetlerinde bir parça değişikliğe gidilir çünkü türkiye nato'ya girdiği için ve nato'dan da benzer askeri yardımlar almaktadır ve aynı amaçlı iki farklı oluşumun mevcut olması uygun görülmez.
jammat ile ilgili maalesef türkiye'de yapılan akademik çalışmalar çok azdır. konuyla ilgili ulaşabileceğiniz en iyi kaynak (aynı zamanda bu yazının yazılmasındaki asıl kaynaktır) barış celep'in yazdığı ve atatürk araştırma merkezi tarafından kitap olarak çıkartılan "türkiye'ye amerikan askeri yardım kurulu (jammat) ve türkiye'deki faaliyetleri" isimli güzide eserdir. türkiye'deki amerikan etkisinin temelleri konusunda bilgi sahibi olmak isteyen herkesin bu eseri almasını tavsiye ederim.
bundan başka ülkemize amerikan yardımları ile gelen malzemelerle alakalı en iyi kaynak ise emekli amiral sezai orkunt'un kaleme aldığı "türkiye - abd askeri ilişkileri" isimli eserdir.
ne yazık ki türkiye'de sadece milli mücadele dönemi, 2. dünya savaşı ve kore savaşı ile ilgili olan askeri arşivler açıktır ve jammat dönemi ile ilgili herhangi bir resmi arşive ulaşamazsınız. jammat uygulamaları ile ilgili bilgi toplamak isterseniz uçağa atlayıp maryland'e gidecek ve oradaki national archives'e girmek zorunda kalacaksınız. ancak şu aralar gitmeyin çünkü covid nedeniyle araştırmalara izin vermiyorlar diye biliyorum. isterseniz uzaktan parasını verir ve bir araştırmacının sizin adınıza gerekli belgeleri bulmasını da isteyebilirsiniz bu arada.